Słowa kluczowe
dziecko
rodzina
pomoc psychologiczna
rytm okołodobowy
zaburzenia snu
Jak cytować
Abstrakt
Wstęp: Celem artykułu było odniesienie się do aktualnej wiedzy psychologicznej dotyczącej funkcjonowania systemu rodzinnego, rozpatrywanego w kontekście trudności wynikających z zaburzeń snu i rytmu okołodobowego dzieci i młodzieży. Rozważania prowadzono w oparciu o założenia teorii systemowej rodzin oraz teorii rozwoju psychospołeczego. Ze względu na coraz powszechniej występujące problemy z zachowaniem naturalnego rytmu życia, podziału na dzień i noc szczególną uwagę zwrócono na znaczenie działań profilaktycznych, obejmujących zarówno cały system rodzinny, jak i środowiska szkoły i pracy jego członków.
Metoda: Zastosowano metodę analizy treści publikacji przedstawiających wyniki ilościowych badań psychologicznych, dotyczących funkcjonowania systemów rodzinnych w sytuacji kryzysu psychologicznego, zaburzeń snu i rytmu okołodobowego dzieci i młodzieży oraz ich związku z zachowaniami zdrowotnymi rodziców, a także skutków, które te zaburzenia powodują u dzieci i młodzieży. W przeglądzie wykorzystano naukowe bazy danych takie jak PubMed, EBSCO, PyschArticle.
Wyniki: Zaprezentowane rezultaty dokonanego przeglądu literatury przedmiotu pozwalają w większym stopniu zrozumieć powiązania występujące między wartościami rodzinnymi, zachowaniami zdrowotnymi rodziców, wzorcami rodzicielskimi, uwarunkowaniami płynącymi z środowiska szkolnego a zaburzeniami snu i rytmu okołodobowego u dzieci i młodzieży.
Wnioski: Stwierdzono, że środowisko rodzinne może zarówno zapobiegać występowaniu licznych trudności w funkcjonowaniu dzieci i młodzieży, jak i stanowić ich źródło, czy nawet przyczyniać się do ich nasilenia. Świadomość, iż zaburzenia snu i rytmu okołodobowego występujące u dzieci i młodzieży zakłócają ich rozwój społeczny, poznawczy, przyczyniają się do pogorszenia ich stanu zdrowia oraz w znacznym stopniu ograniczają realizację obowiązku szkolnego i nauki koniecznym wydaje się podjęcie zdecydowanych działań profilaktycznych oraz terapeutycznych. Istotnym wyzwaniem staje się dalsze eksplorowanie podjętego zagadnienia poprzez prowadzenie badań naukowych, których rezultaty mogą przyczynić się do tworzenia skutecznych programów oddziaływań psychologicznych, wspierających rodziny w radzeniu sobie z sytuacjami kryzysowymi związanymi z zaburzeniami snu i rytmu okołodobowego występującymi u dzieci i młodzieży.
Bibliografia
Akacem, L.D., Wright, K.P., Jr, LeBourgeois, M.K. (2018). Sensitivity of the circadian system to evening bright light in preschool-age children. Physiological Reports, 6(5), e13617. https://doi.org/10.14814/phy2.13617
Barbaro de, B. (1999). Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny. Kraków: Wyd. Uniwersytetu Jagielońskiego.
Barlaan, D.R., Pangelinan, B.A., Johns, A., Schweikhard, A., Cromer, L.D. (2022). Middle school start times and young adolescent sleep, behavioral health, and academic performance outcomes: a narrative review. Journal of Clinical Sleep Medicine: JCSM: official publication of the American Academy of Sleep Medicine, 18(11), 2681-2694. https://doi.org/10.5664/jcsm.10224
Bartel, K.A., Gradisar, M., Williamson, P. (2015). Protective and risk factors for adolescent sleep: a meta-analytic review. Sleep Medicine Reviews, 21, 72-85. https://doi.org/10.1016/j.smrv.2014.08.002
Bauducco, S., Pillion, M., Bartel, K., Reynolds, C., Kahn, M., Gradisar, M. (2024). A bidirectional model of sleep and technology use: A theoretical review of how much, for whom, and which mechanisms. Sleep Medicine Reviews, 101933. https://doi.org/10.1016/j.smrv.2024.101933
Baum, K.T., Desai, A., Field, J., Miller, L.E., Rausch, J., Beebe, D.W. (2014). Sleep restriction worsens mood and emotion regulation in adolescents. Journal of Child Psychology and Psychiatry, and Allied Disciplines, 55(2), 180-190. https://doi.org/10.1111/jcpp.12125
Bjorvatn, B. (2021). Nosological classification, definitions and epidemiology (Circadian Rhythm Sleep Disorders), (In:) C. Bassetti, W. McNicholas, T. Paunio, P. Peigneux, (eds.) Sleep Medicine Textbook, 435-440. Regensburg: European Sleep Research Society (ESRS).
Borbély, A.A., Daan, S., Wirz-Justice, A., Deboer, T. (2016). The two-process model of sleep regulation: a reappraisal. Journal of Sleep Research, 25(2), 131-143. https://doi.org/10.1111/jsr.12371
Borisenkov, M.F., Popov, S.V., Smirnov, V.V., Dorogina, O.I., Pecherkina, A.A., Symaniuk, E.E. (2022). Later school start time is associated with better academic performance, sleep-wake rhythm characteristics, and eating behavior. Chronobiology International, 39(11), 1444-1453. https://doi.org/10.1080/07420528.2022.2117050
Bowers, J.M., Moyer, A. (2017). Effects of school start time on students’ sleep duration, daytime sleepiness, and attendance: a meta-analysis. Sleep Health, 3(6), 423-431. https://doi.org/10.1016/j.sleh.2017.08.004
Brown, T.M., Brainard, G.C., Cajochen, C., Czeisler, C.A., Hanifin, J.P., Lockley, S.W., Lucas, R.J., Münch, M., O’Hagan, J.B., Peirson, S.N., Price, L.L. A., Roenneberg, T., Schlangen, L.J. M., Skene, D.J., Spitschan, M., Vetter, C., Zee, P.C., Wright, K.P. (2022). Recommendations for daytime, evening, and nighttime indoor light exposure to best support physiology, sleep, and wakefulness in healthy adults. PLoS Biology, 20(3), e3001571. https://doi.org/10.1371/journal.pbio.3001571
Brzezińska, A. (2013). Psychologia a edukacja: pomoc psychologiczna wobec edukacji systemu edukacji. Edukacja, 5(125), 206-216.
Buxton, O.M., Chang, A.M., Spilsbury, J.C., Bos, T., Emsellem, H., Knutson, K.L. (2015). Sleep in the modern family: protective family routines for child and adolescent sleep. Sleep Health, 1(1), 15-27. https://doi.org/10.1016/j.sleh.2014.12.002
Chan, C.S., Tang, M.C., Leung, J.C.Y., Poon, C.Y.S., Lau, E.Y.Y. (2024). Delayed school start time is associated with better sleep, mental health, and life satisfaction among residential high-school students: a prospective study. Sleep, 47(11), zsae171. https://doi.org/10.1093/sleep/zsae171
Chang, A.M., Scheer, F.A., Czeisler, C.A. (2011). The human circadian system adapts to prior photic history. The Journal of Physiology, 589(5), 1095-1102. https://doi.org/10.1113/jphysiol.2010.201194
Crowley, S.J., Wolfson, A.R., Tarokh, L., Carskadon, M.A. (2018). An update on adolescent sleep: New evidence informing the perfect storm model. Journal of Adolescence, 67(1), 55-65. https://doi.org/10.1016/j.adolescence.2018.06.001
Danielsson, K., Markström, A., Broman, J.E., von Knorring, L., Jansson-Fröjmark, M. (2016). Delayed sleep phase disorder in a Swedish cohort of adolescents and young adults: Prevalence and associated factors. Chronobiology International, 33(10), 1331-1339. https://doi.org/10.1080/07420528.2016.1217002
Erikson, E.H. (2002). Dopełniony cykl życia. Poznań: Wydawnictwo Rebis.
Gavriloff, D., Bacaro, V., Schlarb, A., Baglioni, C. (2022). Protocols for sleep initiation and maintenance problems in Paediatric populations. (In:) C. Baglioni, C.A. Espie, D. Riemann (eds.) Cognitive-behavioral Therapy for Insomnia (CBT-I) Across The Life Span: Guidelines and Clinical Protocols for Health Professionals, 81-107. https://doi.org/10.1002/9781119891192.ch7
Geng, Y., Gu, J., Wang, J., Zhang, R. (2021). Smartphone addiction and depression, anxiety: The role of bedtime procrastination and self-control. Journal of Affective Disorders, 293, 415-421. https://doi.org/10.1016/j.jad.2021.06.062
Goldsmith, J. (2018). Emerging adults’ relationships with their parents. The Family Institute at Northwestern University.
Hastings, M.H., Maywood, E.S., Brancaccio, M. (2019). The Mammalian Circadian Timing System and the Suprachiasmatic Nucleus as Its Pacemaker. Biology, 8(1), 13. https://doi.org/10.3390/biology8010013
Hattar, S., Liao, H.W., Takao, M., Berson, D.M., & Yau, K.W. (2002). Melanopsin-containing retinal ganglion cells: architecture, projections, and intrinsic photosensitivity. Science, 295(5557), 1065-1070. https://doi.org/10.1126/science.1069609
Henderson, S.E. M., Brady, E.M., Robertson, N. (2019). Associations between social jetlag and mental health in young people: A systematic review. Chronobiology International, 36(10), 1316-1333. https://doi.org/10.1080/07420528.2019.1636813
Jakobsson, M., Josefsson, K., Högberg, K. (2024). Adolescents’ suggestions on how to support their sleep: a focus group study. The Journal of School Nursing, 40(3), 275-284. https://doi.org/10.1177/10598405221084317
Kaczor, M., Skalski, M. (2015). Zaburzenia rytmu okołodobowego u młodzieży–przegląd literatury. Child Neurology, 24(49), 19-24. (From:) https://neurologia-dziecieca.pl/neurologia_49-19-24.pdf (access: 8.01.2025).
Kaczor, M., Skalski, M. (2016). Leczenie behawioralnych zaburzeń snu u dzieci i młodzieży – przegląd literatury. Psychiatria Polska, 50(3), 571-584. https://doi.org/10.12740/PP/41294
Kaczor, M., Szczęsna, M. (2022) Sen i zaburzenia snu od narodzin do dorosłości. Warszawa: PZWL Wydawnictwo Lekarskie.
Khor, S.P. H., McClure, A., Aldridge, G., Bei, B., Yap, M.B. H. (2021). Modifiable parental factors in adolescent sleep: A systematic review and meta-analysis. Sleep Medicine Reviews, 56, 101408. https://doi.org/10.1016/j.smrv.2020.101408
Kim, S., Casement, M.D. (2024). Promoting adolescent sleep and circadian function: A narrative review on the importance of daylight access in schools. Chronobiology International, 41(5), 725-737. https://doi.org/10.1080/07420528.2024.2341156
Kowalik, S. (2011). Psychologia ucznia i nauczyciela. Podręcznik akademicki. Warszawa: Wydawnictwo PWN.
Kroese, F.M., De Ridder, D.T., Evers, C., Adriaanse, M.A. (2014). Bedtime procrastination: introducing a new area of procrastination. Frontiers in Psychology, 5. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2014.00611
Lange, K., Cohrs, S., Skarupke, C., Görke, M., Szagun, B., Schlack, R. (2017). Electronic media use and insomnia complaints in German adolescents: gender differences in use patterns and sleep problems. Journal of Neural Transmission, 124(Suppl 1), 79-87. https://doi.org/10.1007/s00702-015-1482-5
Li, J., Johnson, S.E., Han, W.J., Andrews, S., Kendall, G., Strazdins, L., Dockery, A. (2014). Parents’ nonstandard work schedules and child well-being: A critical review of the literature. The Journal of Primary Prevention, 35, 53-73. https://doi.org/10.1007/s10935-013-0318-z
Li, L., Zhang, S., Huang, Y., Chen, K. (2017). Sleep duration and obesity in children: A systematic review and meta-analysis of prospective cohort studies. Journal of Pediatrics and Child Health, 53(4), 378-385. https://doi.org/10.1111/jpc.13434
Liberska, H. (2014). Rozwój rodziny i rozwój w rodzinie. (In:) I. Janicka, H. Liberska (eds.). Psychologia rodziny, 221-240. Warszawa: Wydawnictwo PWN.
Logan, R.W., Hasler, B.P., Forbes, E.E., Franzen, P.L., Torregrossa, M.M., Huang, Y.H., Buysse, D.J., Clark, D.B., McClung, C.A. (2018). Impact of Sleep and Circadian Rhythms on Addiction Vulnerability in Adolescents. Biological Psychiatry, 83(12), 987-996. https://doi.org/10.1016/j.biopsych.2017.11.035
Lovato, N., Gradisar, M., Short, M., Dohnt, H., Micic, G. (2013). Delayed sleep phase disorder in an Australian school-based sample of adolescents. Journal of Clinical Sleep Medicine: JCSM: official publication of the American Academy of Sleep Medicine, 9(9), 939-944. https://doi.org/10.5664/jcsm.2998
Malone, S.K., Zemel, B., Compher, C., Souders, M., Chittams, J., Thompson, A.L., Pack, A., Lipman, T.H. (2016). Social jet lag, chronotype and body mass index in 14-17-year-old adolescents. Chronobiology International, 33(9), 1255-1266. https://doi.org/10.1080/07420528.2016.1196697
Marmola, M., Wańczyk-Welc, A. (2017). Zachowania zdrowotne a poczucie satysfakcji z życia u młodych dorosłych. Kwartalnik Naukowy Fides et Ratio, 32(4), 185-196. (From:) https://fidesetratio.com.pl/ojs/index.php/FetR/article/view/625 (access: 8.01.2025).
Meltzer, L.J., Wahlstrom, K.L., Plog, A.E., McNally, J. (2022). Impact of changing school start times on parent sleep. Sleep Health, 8(1), 130-134. https://doi.org/10.1016/j.sleh.2021.08.003
Miller, A.L., Lumeng, J.C., LeBourgeois, M.K. (2015). Sleep patterns and obesity in childhood. Current opinion in Endocrinology, Diabetes, and Obesity, 22(1), 41-47. https://doi.org/10.1097/MED.0000000000000125
Monk, T.H. (2010). Enhancing circadian zeitgebers. Sleep, 33(4), 421-422. https://doi.org/10.1093/sleep/33.4.421
Munezawa, T., Kaneita, Y., Osaki, Y., Kanda, H., Minowa, M., Suzuki, K., Higuchi, S., Mori, J., Yamamoto, R., Ohida, T. (2011). The association between use of mobile phones after lights out and sleep disturbances among Japanese adolescents: a nationwide cross-sectional survey. Sleep, 34(8), 1013-1020. https://doi.org/10.5665/SLEEP.1152
Owens, J., Adolescent Sleep Working Group, Committee on Adolescence (2014). Insufficient sleep-in adolescents and young adults: an update on causes and consequences. Pediatrics, 134(3), e921-e932. https://doi.org/10.1542/peds.2014-1696
Paditz, E. (2024). Postnatal Development of the Circadian Rhythmicity of Human Pineal Melatonin Synthesis and Secretion (Systematic Review). Children, 11(10), 1197. https://doi.org/10.3390/children11101197
Phillips, A.J. K., Clerx, W.M., O’Brien, C.S., Sano, A., Barger, L.K., Picard, R.W., Lockley, S.W., Klerman, E.B., Czeisler, C.A. (2017). Irregular sleep/wake patterns are associated with poorer academic performance and delayed circadian and sleep/wake timing. Scientific Reports, 7(1), 3216. https://doi.org/10.1038/s41598-017-03171-4
Plopa, M. (2005). Psychologia rodziny: Teoria i badania. Elbląg: Wyd. EUH-E.
Prokasky, A., Fritz, M., Molfese, V.J., Bates, J.E. (2019). Night-to-Night Variability in the Bedtime Routine Predicts Sleep in Toddlers. Early Childhood Research Quarterly, 49, 18-27. https://doi.org/10.1016/j.ecresq.2019.05.004
Quist, J.S., Sjödin, A., Chaput, J.P., Hjorth, M.F. (2016). Sleep and cardiometabolic risk in children and adolescents. Sleep Medicine Reviews, 29, 76-100. https://doi.org/10.1016/j.smrv.2015.09.001
Rångtell, F.H., Ekstrand, E., Rapp, L., Lagermalm, A., Liethof, L., Búcaro, M.O., Lingfors, D., Broman, J.E., Schiöth, H.B., Benedict, C. (2016). Two hours of evening reading on a self-luminous tablet vs. reading a physical book does not alter sleep after daytime bright light exposure. Sleep Medicine, 23, 111-118. https://doi.org/10.1016/j.sleep.2016.06.016
Reynolds, A.M., Spaeth, A.M., Hale, L., Williamson, A.A., LeBourgeois, M.K., Wong, S.D., Hartstein, L.E., Levenson, J.C., Kwon, M., Hart, C.N., Greer, A., Richardson, C.E., Gradisar, M., Clementi, M.A., Simon, S.L., Reuter-Yuill, L.M., Picchietti, D.L., Wild, S., Tarokh, L., Sexton-Radek, K., Malow B.A., Lenker K.P., Calhoun S.L., Johnson D.A., Lewin D., Carskadon, M.A. (2023). Pediatric sleep: current knowledge, gaps, and opportunities for the future. Sleep, 46(7), zsad060. https://doi.org/10.1093/sleep/zsad060
Roenneberg, T., Kuehnle, T., Pramstaller, P.P., Ricken, J., Havel, M., Guth, A., Merrow, M. (2004). A marker for the end of adolescence. Current Biology: CB, 14(24), R1038-R1039. https://doi.org/10.1016/j.cub.2004.11.039
Sateia, M.J. (2014). International classification of sleep disorders. Chest, 146(5), 1387-1394. https://doi.org/10.1378/chest.14-0970
Satir, V. (2000). Terapia rodziny. Teoria i praktyka. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Simon, E.B., Vallat, R., Barnes, C.M., Walker, M.P. (2020). Sleep loss and the socio-emotional brain. Trends in Cognitive Sciences, 24(6), 435-450. https://doi.org/10.1016/j.tics.2020.02.003
Sivertsen, B., Pallesen, S., Stormark, K.M., Bøe, T., Lundervold, A.J., Hysing, M. (2013). Delayed sleep phase syndrome in adolescents: prevalence and correlates in a large population-based study. BMC Public Health, 13, 1163. https://doi.org/10.1186/1471-2458-13-1163
Sletten, T.L., Weaver, M.D., Foster, R.G., Gozal, D., Klerman, E.B., Rajaratnam, S.M. W., Roenneberg, T., Takahashi, J.S., Turek, F.W., Vitiello, M.V., Young, M.W., Czeisler, C.A. (2023). The importance of sleep regularity: a consensus statement of the National Sleep Foundation sleep timing and variability panel. Sleep Health, 9(6), 801-820. https://doi.org/10.1016/j.sleh.2023.07.016
Smykowski, B. (2023). Rodzina z wyłaniającym się dorosłym. (In:) M. Kaźmierczak, A. Lewandowska-Walter (eds.). Rodzina w cyklu życia – rozwój, zmiana, kryzysy, 137-154. Wydawnictwo Liberi Libri. https://doi.org/10.47943/lib.9788363487638
Spielman, A.J., Caruso, L.S., Glovinsky, P.B. (1987). A behavioral perspective on insomnia treatment. Psychiatric Clinics of North America, 10(4), 541-553.
Spruyt, K., Chan, K., Jayarathna, R., Bruni, O., International Pediatric Sleep Association (IPSA) Pediatric Sleep Education Committee members (2024). The need for pediatric sleep education to enhance healthcare for children and adolescents: A global perspective from a survey of members of the international pediatric sleep association. Sleep Medicine, 126, 314-318. https://doi.org/10.1016/j.sleep.2024.12.005
Straif, K., Baan, R., Grosse, Y., Secretan, B., El Ghissassi, F., Bouvard, V., Altieri, A., Benbrahim-Tallaa, L., Cogliano, V., & WHO International Agency for Research on Cancer Monograph Working Group (2007). Carcinogenicity of shiftwork, painting, and firefighting. The Lancet. Oncology, 8(12), 1065-1066. https://doi.org/10.1016/S1470-2045(07)70373-X
Świętochowski, W. (2014). Choroba przewlekła w systemie rodziny. (In:) I. Janicka, H. Liberska (eds.). Psychologia rodziny, 388-409. Warszawa: Wydawnictwo PWN.
Talbot, L.S., McGlinchey, E.L., Kaplan, K.A., Dahl, R.E., Harvey, A.G. (2010). Sleep deprivation in adolescents and adults: changes in affect. Emotion, 10(6), 831-841. https://doi.org/10.1037/a0020138
Tamura, N., Komada, Y., Inoue, Y., Tanaka, H. (2022). Social jetlag among Japanese adolescents: Association with irritable mood, daytime sleepiness, fatigue, and poor academic performance. Chronobiology International, 39(3), 311-322. https://doi.org/10.1080/07420528.2021.1996388
Tomaso, C.C., Johnson, A.B., Nelson, T.D. (2021). The effect of sleep deprivation and restriction on mood, emotion, and emotion regulation: three meta-analyses in one. Sleep, 44(6), zsaa289. https://doi.org/10.1093/sleep/zsaa289
Twenge, J.M., Krizan, Z., Hisler, G. (2017). Decreases in self-reported sleep duration among U.S. adolescents 2009-2015 and association with new media screen time. Sleep Medicine, 39, 47-53. https://doi.org/10.1016/j.sleep.2017.08.013
West, R., Michie, S. (2020). A brief introduction to the COM-B Model of behavior and the PRIME Theory of motivation [v1]. Qeios. https://doi.org/10.32388/WW04E6
Wheaton, A.G., Jones, S.E., Cooper, A.C., Croft, J.B. (2018). Short Sleep Duration Among Middle School and High School Students – United States, 2015. MMWR. Morbidity and Mortality Weekly Report, 67(3), 85-90. https://doi.org/10.15585/mmwr.mm6703a1
Wittmann, M., Dinich, J., Merrow, M., Roenneberg, T. (2006). Social jetlag: misalignment of biological and social time. Chronobiology International, 23(1-2), 497-509. https://doi.org/10.1080/07420520500545979
Wojciszke, B. (2017). Psychologia społeczna. Warszawa: Wydawnictwo Scholar. Wydawnictwo UJ.
Zambotti de, M., Goldstone, A., Colrain, I.M., Baker, F.C. (2018). Insomnia disorder in adolescence: Diagnosis, impact, and treatment. Sleep Medicine Reviews, 39, 12-24. https://doi.org/10.1016/j.smrv.2017.06.009