Keywords
Jewish cemetery
Jewish heritage in Poland
How to Cite
Abstract
The main purpose of the article is to present the mechanisms involved in the removal of traces of Jewish material heritage in postwar Poland, based on a case study—the liquidation of the Jewish cemetery in Chorzów. This was made possible thanks to preserved archival documents— a file titled Sprawy zlikwidowanego cmentarza żydowskiego (ul. Krzywa 18). Dotyczą okresu 1958-87 [Matters of the Liquidated Jewish Cemetery (18 Krzywa Street), covering the years 1958–1987] and stored at the Chorzów City Hall. In addition, the article will present little-known facts concerning the history of the cemetery, its urban layout and architecture, as well as largely unpublished iconographic material. The source analysis employs the traditional scholarly method of historical-interpretative research. Documents—mainly archival—and factual information about the site were collected and then subjected to analysis and interpretation. Iconographic sources—plans, designs, and photographs—were examined and confronted with surviving descriptions and the results of empirical research. Thanks to the preserved archival materials, the legal and administrative mechanisms for removing traces of Jewish material heritage in postwar Poland were reconstructed on the basis of this case study—the liquidation of the Jewish cemetery in Chorzów. The article analyzes and cites legal acts and circulars that enabled the expropriation and liquidation of the necropolis, as well as the sale of tombstones and tombstone stone. Based on archival documents, preserved plans, and photographs, the article reconstructs (as far as possible) the appearance of the cemetery and the funeral home prior to their destruction, and then presents the history of their devastation along with photographs taken just before the liquidation.The Jewish cemetery in Chorzów was established around 1864 on Ziegeleistrasse (now Krzywa Street) in Königshütte (now Chorzów). At the end of the 19th century, an impressive funeral house designed by Edmund Trossin (design dated 1898) was erected at the main entrance. Around 1906, the cemetery was expanded to the southwest according to a design by Franz Jaunich. It covered an area of 0.8 hectares and, according to postwar records, contained 1,700 graves with 900 tombstones. In 1959 it was closed, and between 1972 and 1973 it was liquidated. For years it had been systematically destroyed, and only in 2006 was it commemorated by the erection of a monument.
References
Adnotacja w sprawie budynku przy ul. Krzywej (1963). [Odręczna adnotacja na odwrocie pisma dyrektora ZZM Leopolda Chwastka do WGKiM w Chorzowie z 9.04.1963 r. w sprawie przekazania budynku przy ul. Krzywej 18], (1963). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Bednarek, M. (2020). Sytuacja prawna cmentarzy żydowskich w Polsce 1944–2019. Kraków- Budapeszt-Syrakuzy: Wydawnictwo Austeria.
Beizer, M. (2025). American Jewish Joint Distribution Committee. Pobrane z: https://encyclopedia.yivo.org/article/1548.
Bielawski, K. (2019). „Nawet umarłym nie dali spokoju”. Destrukcja cmentarzy żydowskich na terenach obecnej Polski w latach 1933-1945. Zagłada Żydów. Studia i Materiały, 15, 528-554. https://doi.org/10.32927/ZZSiM.2020.15.22.
Bielawski, K. (2020). Zagłada cmentarzy żydowskich. Warszawa: Biblioteka Więzi.
Bielawski, K. (2024). The Destruction of Jewish Cemeteries in Poland. Boston: Academic Studies Press.
Blachetta-Madajczyk, P. (red.). 2000. „Lebn wil ich”– „Ja chcę żyć”. To co pozostało: cmentarze żydowskie w Polsce. Białystok: Orthdruk.
Cmentarz żydowski (1952). [Cmentarz żydowski Chorzów przedmiary], (1952). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Czerwińska-Walczak, A., Rymkiewicz, M. (2024). Raport na temat stanu cmentarzy żydowskich w Polsce. Badania, diagnoza, rekomentacje, Narodowy Instytut Dziedzictwa. Pobrane z: https://ksiegarnia.nid.pl/wp-content/uploads/2025/01/Raport-na-temat-stanu-cmentarzy-zydowskich.pdf.
Domański, K. (1993). O destrukcji cmentarzy żydowskich w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym. Ochrona Zabytków, 1, s. 74-80.
(Dz. U. z 1946 nr 13 poz 87). Dekret z dnia 8 stycznia 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich.
(Dz. U. z 1959 poz. 62). Ustawa z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych.
(Dz. U. z 1961 poz. 152). Rozporządzenie Ministra Gospodarki Komunalnej oraz Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 25 maja 1961 r. w sprawie urządzania cmentarzy, prowadzenia ksiąg cmentarnych oraz chowania zmarłych.
Informacja dotycząca cmentarza (1970). [Informacja dotycząca cmentarza żydowskiego przy ul. Krzywej w Chorzowie z 2.02.1970 r.], (1970). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Majewska, A. (2016). Dziedzictwo opuszczone na przykładzie cmentarzy żydowskich województwa śląskiego. Uwarunkowania i zagrożenia naturalne. W: M. Winograd (red.), Wspólne dziedzictwo kulturowe. Dialog kultury z naturą (ss. 250-270). Białystok: Uniwersytet w Białymstoku.
Niezabitowska E. D. (2014). Metody i techniki badawcze w architekturze. Gliwice: Wydawnictwo Politechniki Śląskiej.
Notatka służbowa (1963). [Notatka służbowa z 20.11.1963 r.], (1963). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Notatka w sprawie likwidacji cmentarza (1960). [Notatka służbowa z konferencji odbytej w biurze wiceprzewodniczącego Prezydium M.R.N. ob. Jerzego Skowronka w dniu 12 lipca 1960 r. w sprawie częściowej likwidacji cmentarza żydowskiego], (1960). Spis 158/10, sygn. UK/EKS. 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Odręczna notatka (1967). [Odręczna notatka z 21.10.1967 r.], (1967). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta Chorzów.
Odręczna notatka (1969). [Odręczna notatka z dnia 29.07.1969 r.], (1969). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Okólnik Ministerstwa Gospodarki Komunalnej (1956). [Okólnik nr 30 Ministerstwa Gospodarki Komunalnej z dnia 13.09.1956 r. w sprawie właściwej gospodarki na cmentarzach podległych resortowi gospodarki komunalnej]. Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Okólnik nr 11 (1964). [Okólnik nr 11 Ministra Gospodarki Komunalnej z dnia 3.08.1964 r.], (1964).
Okólnik Nr 44 (1948). [Okólnik Nr 44 Ministra Administracji Publicznej z dnia 29.05.1948 r. w sprawie płyt nagrobkowych z cmentarzy żydowskich], (1948).
Operat szacunkowy (1963). [Operat szacunkowy inż. Longina Ziembińskiego z 4.07.1963 r.], (1963). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Opis cmentarza (1972). [Opis cmentarza wyznania mojżeszowego z lipca 1972 r. podpisany przez Emila Drendę kierownika Oddziału Przedsiębiorstw i Urządzeń Komunalnych]. Spis 158/10, teczka Ekshumacja oraz inne sprawy dotyczące likwidowanego cmentarza żydowskiego (ul. Krzywa 18). Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta Chorzów.
Pastuszka, S. (2006). Cmentarz żydowski w Chorzowie (ul. Krzywa). Pobrane z: https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/c/420-chorzow/114-cmentarze/9503-cmentarz-zydowski-w-chorzowie-ul-krzywa.
Pismo okólne nr 24 Ministerstwa Gospodarki Komunalnej z 11.05.1960 r. Nr UZ-e-20/52/60 w sprawie przedkładania wniosków o zamykanie i likwidację cmentarzy (Dz. U. Min. Gosp. Kom. z 1960 poz. 50).
Pismo okólne nr 3 (1962). Pismo okólne nr 3 Ministerstwa Gospodarki Komunalnej z dnia 27.01.1962 r. w sprawie przedkładania wniosków o zamykaniu i likwidacji cmentarzy.
Pismo Prezydium Miejskiej Rady Narodowej (1971). [Pismo Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Chorzowie do Ministra Gospodarki Komunalnej w Warszawie z 11.02.1971 r.], (1971). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Pismo Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej (1963). [Pismo Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach do Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Chorzowie z 15.03.1963 r.], (1963). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Pismo wiceprezydenta miasta Chorzowa (1987). [Pismo Wacława Nowaka wiceprezydenta miasta Chorzowa do Wydziału do Spraw Wyznań Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach z 27.08.1987 r.], (1987). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Pismo Wojewódzkiego Zarządu (1958). [Pismo Wojewódzkiego Zarządu Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach do Miejskiego Zarządu Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Chorzowie z 28 lutego 1958 r.], (1958). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Pismo Wydziału Gospodarki Komunalnej (1964). [Pismo Wydziału Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Chorzowie do Zarządu Zieleni Miejskiej w Chorzowie z 23.05.1964 r. w sprawie odsprzedania kamienia nagrobkowego], (1964). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Pismo Wydziału Gospodarki Komunalnej (1965). [Pismo Franciszka Nowaka zastępcy kierownika Wydziału Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Chorzowie do Zarządu Zieleni Miejskiej z 31.05.1965 r.], (1965). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Pismo Wydziału Gospodarki Komunalnej (1966). [Pismo Franciszka Nowaka zastępcy kierownika Wydziału Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Chorzowie do Zarządu Zieleni Miejskiej z 10.06.1966 r.], (1966). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Pismo Wydziału Gospodarki Komunalnej (1967). [Pismo J. Polednia kierownika Wydziału Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Chorzowie do Zarządu Zieleni Miejskiej w Chorzowie z dnia 5.05.1967 r.], (1967). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Pismo Wydziału Gospodarki Komunalnej (1968). [Pismo Emila Drendy kierownika referatu Wydziału Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Chorzowie do Zarządu Gospodarki Terenami Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Chorzowie z 13.04.1968 r.], (1968). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Pismo Wydziału Gospodarki Komunalnej (1970). [Pismo Włodzimierza Kasperka zastępcy kierownika Wydziału Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Chorzowie do Wydziału Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach z 15.08.1970 r.], (1970). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Pismo Zarządu Zieleni Miejskiej (1963). [Pismo Edwarda Kucharskiego zastępcy kierownika Wydziału Zarządu Zieleni Miejskiej z 12.07.1963 r.], (1963). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Pismo Zarządu Zieleni Miejskiej (1965). [Pismo Zarządu Zieleni Miejskiej do Wydziału Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Chorzowie z dnia 25.08.1965 r.], (1965). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Pismo Zarządu Zieleni Miejskiej (1966). [Pismo dyrektora Zarządu Zieleni Miejskiej w Chorzowie do Wydziału Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Chorzowie z 11.07.1966 r.], (1966). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Podanie A. P. (1964). [Podanie A. P. do Prezydium Miejskiej Rady Narodowej z 22.06.1964 r. o zakup kamienia], (1964). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Podanie B. W. (1966). [Podanie B. W. do Wydziału Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Chorzowie z 14.04.1966 r.], (1966). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Podanie J. S. (1966). [Podanie J. S. do Wydziału Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Chorzowie z 18.04.1966 r.], (1966). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Protokół z narady (1971). [Protokół z przeprowadzonej narady w dniu 11 czerwca 1971 r. pokój nr 230 w sprawie likwidacji cmentarza żydowskiego w Chorzowie przy ulicy Krzywej], (1971). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Protokół z wizji cmentarza (1970). [Protokół z odbytej wizji lokalnej na terenie nieczynnego cmentarza wyznania mojżeszowego w Chorzowie przy ulicy Krzywej w dniu 20 kwietnia 1970 r.], (1970). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Protokół z wizji domu przedpogrzebowego (1962). [Protokół z wizji lokalnej przeprowadzonej w dniu 23.X.1962 r. w domu pogrzebowym obrządku mojżeszowego znajdującym się w Chorzowie przy ul. Krzywej 18], (1962). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Protokół z wizji lokalnej cmentarza (1969). [Protokół z wizji lokalnej przeprowadzonej w dniu 14 maja 1969 w sprawie komisyjnego określenia przydatności resztek z kamieni nagrobkowych na terenie cmentarza żydowskiego przy ul. Krzywej], (1969). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Skoczek, R. (2012). Cmentarz żydowski w Chorzowie. Okoliczności związne z jego likwidacją. W: B. Kalinowska-Wójcik, D. Keller (red.), Żydzi na Górnym Śląsku w XIX i XX wieku (ss. 395-405). Rybnik-Katowice: Muzeum w Rybniku, Instytut Historii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.
Sprawy zlikwidowanego cmentarza (1958-1987). [Sprawy zlikwidowanego cmentarza żydowskiego (ul. Krzywa 18). Dotyczą okresu 1958-87], (1958-1987). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Uchwała Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Chorzowie (1959). [Uchwała Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Chorzowie nr 13/59 z dnia 3 kwietnia 1959 r.], (1959). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Urban, K. (2006). Cmentarze żydowskie, synagogi i domy modlitwy w Polsce w latach 1944–1966 (wybór materiałów). Kraków: Nomos.
Waleriański, D. (1998). Cmentarze żydowskie w województwie katowickim: historia, stan zachowania, problemy ochrony. Ochrona Zabytków, 3 (202), 246-257.
Wyciąg z wytycznych (b.d.). [Wyciąg z wytycznych w sprawie przeprowadzenia prac porządkowych na nieczynnych cmentarzach pozostających w zarządzie resortu gospodarki komunalnej], (b.d.). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Wytyczne w sprawie przeprowadzenia prac porządkowych (b.d.). [Wytyczne w sprawie przeprowadzenia prac porządkowych na nieczynnych cmentarzach pozostających w zarządzie resortu gospodarki komunalnej], (b.d.). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.
Copyright (c) 2025 Quarterly Journal Fides et Ratio