Słowa kluczowe
diagnostic competences
divorce
psychological and judicial opinions
psychological diagnosis
divorce
psychological and judicial opinions
psychological diagnosis
Jak cytować
Pisarska, A. (2022). The psychologist’s diagnostic competences in issuing psychological and judicial opinions in divorce cases involving children . Kwartalnik Naukowy Fides Et Ratio, 49(1), 177-190. https://doi.org/10.34766/fetr.v49i1.1061
Język / Language
Słowa kluczowe
Abstrakt
Divorce cases where divorcing spouses have minor children pose a particular challenge for psychologists and lawyers. The court decides on important matters regarding the child and the family, but formally does not have sufficient knowledge of the psychological functioning of family members, and the decision is based on a psychological and judicial opinion. The psychologist does not make legally binding decisions regarding the family, but acts as an expert with so-called special information in selected areas of psychology, which allows preparing a psychological and judicial opinion on the functioning of the family to support the court’s decision-making process. Particular diagnostic competence of a psychologist: knowledge, skills and ethical attitude increase the likelihood of accurate and reliable psychological diagnosis and contribute to making the psychological and judicial opinion more useful to the court. The article presents selected legal and psychological issues related to the role of a psychologist and the process of diagnosing in providing psychological and judicial opinion on divorce matters where the partners are parents of minor children. It presents the psychologist’s diagnostic competences: (a) knowledge, including the knowledge of research areas important in making psychological diagnoses and specific issues (including the concept of resilience, parentification, parental alienation, the child’s adaptation, conflict between partners, the child’s best interest clause as a principle of family law, evidence-based diagnosis), basic legal principles on divorce, the status of an expert psychologist and psychological and judicial opinion, as well as other provisions which are not source of law in the form of guidelines and standards; (b) skills relating to effective planning and execution of multi-person diagnosis, the construction of the psychological and judicial opinion, the selection of diagnostic tools, the presentation of hypotheses, transparent and comprehensive data analysis and the formulation of conclusions; (c) an ethical attitude taking into account the special status of the psychologist and diagnostic relationship in divorce matters, taking into account ethical dilemmas and separateness of diagnosis conducted out of court.
Bibliografia
1. American Psychological Association (2010). Guidelines for Child Custody Evaluations in Family Law Proceedings. American Psychologist, 65 (9), 863–867. doi:10.1037/a0021250
2. American Psychological Association (2013a). Specialty Guidelines for Forensic Psychology. American Psychologist, 68 (1), 7–19. doi:10.1037/a0029889
3. American Psychological Association (2013b). Guidelines for psychological evaluations in child protection matters. American Psychologist, 68 (1), 20–31. doi:10.1037/a0029891
4. Andrews, E.E.E., Hicks, R.E. (2017). Dealing with anxiety: relationships among interpersonal attachment style, psychological wellbeing and trait anxiety. International Journal of Psychological Studies, 9 (4), 53–64. https://doi.org/10.5539/ijps.v9n4p53
5. Auersperg, F., Vlasak, T., Ponocny, I., Barth, S. (2019). Long-term effects of parental divorce on mental health – A meta-analysis. Journal of Psychiatric Research, 119, 107-115. DOI: 10.1016/j.jpsychires.2019.09.011
6. Baker, A.J.L., Chambers, J. (2011). Adult Recall of Childhood Exposure to Parental Conflict: Unpacking the Black Box of Parental Alienation. Journal of Divorce & Remarriage, 52 (1), 55–76. DOI: 10.1080/10502556.2011.534396
7. Baker, A.J.L., Burkhard, B., Albertson-Kelly, J. (2012). Differentiating alienated from not alienated children: A pilot study. Journal of Divorce & Remarriage, 53 (3), 178–193. https://doi.org/10.1080/10502556.2012.663266
8. Baker, A.J.L. (2020). Reliability and validity of the four‐factor model of parental alienation. Journal of Family Therapy, 42 (1), 100-118. doi: 10.1111/1467-6427.12253
9. Bernet, W., von Boch-Galhau, W., Baker, S., Morrison, S.L. (2010). Parental alienation, DSM-5, and ICD-11. American Journal of Family Therapy, 38 (2), 76-187. DOI:10.1080/01926180903586583
10. Bernet, W., Baker A.J.L., Verrocchio, M.C. (2015). Symptom-Checklist-90-Revised Scores in adult children exposed to alienating behaviors: an Italian sample. Journal of Forensic Sciences, 60 (2), 357–62. https://doi.org/10.1111/1556-4029.12681
11. Bernet, W. (2020). Parental Alienation and Misinformation Proliferation. Family Court Review, 58 (2), 293 -307. DOI:10.1111/fcre.12473
12. Bernet, W., Greenhill, L.L. (2021). The Five-Factor Model for the Diagnosis of Parental Alienation. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry. DOI:https://doi.org/10.1016/j.jaac.2021.11.026
13. Bloch, M., Peleg, I., Koren, D., Aner, H., Klein, E. (2007). Long-term effects of early parental loss due to divorce on the HPA axis. Hormones and Behavior, 51 (4), 516–523. https://doi.org/10.1016/j.yhbeh.2007.01.009
14. Błażek, M. (2014). Rozwód jako sytuacja kryzysowa w rodzinie, (w:) I. Janicka, H. Liberska (red.), Psychologia rodziny, (s. 459-481). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
15. Borchet, J., Lewandowska-Walter, A., Połomski, P., Peplińska, A. (2020). Construction of a Parentification Questionnaire for Youth. Health Psychology Report, 8 (2), 175–188. DOI:10.5114/hpr.2019.89492
16. Borucka, A., Ostaszewski, K. (2008). Koncepcja resilience. Kluczowe pojęcia i wybrane zagadnienia. Medycyna Wieku Rozwojowego. XII, 2, część I, 587 – 597.
17. Borucka, A., Pisarska, A. Koncepcja resilience – czyli jak można pomóc
18. dzieciom i młodzieży z grup podwyższonego ryzyka
19. Clemente, M., Padilla-Racero, D. (2015). Facts speak louder than words: Science versus the pseudoscience of PAS. Children and Youth Services Review, 56, 177–184. http://dx.doi.org/10.1016/j.childyouth.2015.07 .005
20. Czerederecka, A. (2010a). Potrzeba profesjonalnej dyskusji na temat PAS. Psychiatria Polska, t. XLIV, 1, 13–26.
21. Czerederecka, A. (2010b). Opiniowanie psychologiczne a postępowanie z rodzinami uwikłanymi w silny konflikt dotyczący uregulowania władzy rodzicielskiej, (w:) B. Gulla, I. Niewiadomska, M. Wysocka-Pleczyk, (red.), Białe plamy w psychologii sądowej, (s. 59−69). Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
22. Czerederecka, A. (2013). Kryteria oceny dowodu z opinii biegłego psychologa. Problems of Forensic Sciences, 93, 333−350. ISSN 1230-7483.
23. Czerederecka, A. (2015). Kryteria oceny dowodu z opinii psychologicznych w sprawach rodzinnych i opiekuńczych, (w:) M. Filipiak, W. J. Paluchowski, B. Zalewski, M. Tarnowska (red.). Diagnoza psychologiczna: kompetencje i standardy. Wybrane zagadnienia, (s. 200−227). Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych.
24. Czerederecka, A. (2016). Kompetencje biegłego psychologa w odniesieniu do spraw rodzinnych i opiekuńczych, (w:) A. Czerederecka (red.), Standardy opiniowania psychologicznego w sprawach rodzinnych i opiekuńczych, (s. 33-48). Kraków: Wydawnictwo Instytutu Ekspertyz Sądowych.
25. Czerederecka, A. (2020). Rozwód a rywalizacja o opiekę nad dziećmi. Warszawa: Wolters Kluwer.
26. Davies, P.T., Thompson, M.J., Martin, M.J., Cummings, E.M. (2021). The Vestiges of Childhood Interparental Conflict: Adolescent Sensitization to Recent Interparental Conflict. Child Development, 92 (3), 1154-1172, https://doi.org/10.1111/cdev.13451
27. Gardner, R.A. (1985). Recent Trends in Divorce and Custody Litigation. Academy Forum, 29 (2), 3-7.
28. Gidhagen, Y., Holmqvist, R., Philips, B. (2018). Attachment style among outpatients with substance use disorders in psychological treatment. Psychology and Psychotherapy: Theory, Research and Practice, 91 (4), 490-508. https://doi.org/10.1111/papt.12172
29. Hands, A.J., Warshak, R.A. (2011). Parental alienation among college students. American Journal of Family Therapy, 39 (5), 431–443. https://doi.org/10.1080/01926187.2011.575336
30. Harman, J.J., Kruk, E, Hines, D.A., (2018). Parental alienating behaviors: An unacknowledged form of family violence. Psychological Bulletin, 144 (12), 1275-1299. DOI:10.1037/bul0000175
31. Harold, G.T., Sellers, R. (2018). Annual Research Review: Interparental conflict and youth psychopathology: an evidence review and practice focused update, Journal of Child Psychology and Psychiatry, 59 (4), 374–402. doi:10.1111/jcpp.12893
32. Hunsley, J., Mash, E.J. (2007). Evidence-Based Assessment. Annual Review of Clinical Psychology, 3, 29-51. https://doi.org/10.1146/annurev.clinpsy.3.022806.091419
33. Jackiewicz, M., Białecka-Pikul, M. (2019). Kompetencja rodzicielska. Użyteczny konstrukt w badaniach nad rolą rodzicielskich oddziaływań w rozwoju dziecka. Psychologia Rozwojowa, 24 (1), 9–26. doi:10.4467/20843879PR.19.006.10597
34. Jurkovic, G., Thirkield, A., Morrell, R. (2001). Parentification of Adult Children of Divorce: A Multidimensional Analysis. Journal of Youth and Adolescence, 30 (2), 245-257. DOI:10.1023/A:1010349925974
35. Kalverboer, M. E., Ten Brummelaar, M. D. C., Post, W. J., Zijlstra, A. E., Harder, A. T., Knorth, E. J. (2012). The best interest of the child-questionnaire, reliability and validity: Preliminary data on the question “where to live after detention or secure treatment?”. Criminal Behaviour and Mental Health, 22 (1), 41–52. doi:10.1002/cbm.825
36. Kelly, J.B., Emery, R.E. (2003). Children’s Adjustment Following Divorce: Risk and Resilience Perspectives. Family Relations: An Interdisciplinary Journal of Applied Family Studies, 52 (4), 352–362. https://doi.org/10.1111/j.1741-3729.2003.00352.x
37. Lau, T., Bigio, B., Zelli, D., McEwen, B.S., Nasca, C., (2017). Stress-induced structural plasticity of medial amygdala stellate neurons and rapid prevention by a candidate antidepressant. Molecular Psychiatry, 22 (2), 227–234. https://doi.org/10.1038/mp.2016.68
38. Lee-Maturana, S., Matthewson, M.L., Dwann, C. (2020). Targeted Parents Surviving Parental Alienation: Consequences of the Alienation and Coping Strategies. Journal of Child & Family Studies, 29 (8), 2268-2280. DOI:10.1007/s10826-020-01725-1
39. Masten, A.S. (2001). Ordinary magic: Resilience processes in development. American Psychologist, 56 (3), 227–238. https://doi.org/10.1037/0003-066X.56.3.227
40. Matczak, A., Jaworowska, A. (2017). Test kompetencji rodzicielskich TKR: podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.
41. Milchman, M.S., Geffner, R., Meier, J.S. (2020). Ideology and Rhetoric Replace Science and Reason in Some Parental Alienation Literature and Advocacy: A Critique. Family Court Review, 58 (2), 340-361. DOI:10.1111/fcre.12476
42. Namysłowska, I., Heitzman, J., Siewierska, A. (2009). Zespół Gardnera – zespół oddzielenia od drugoplanowego opiekuna (PAS). Rozpoznanie czy rzeczywistość rodzinna? Psychiatria Polska, XLIII, 1, 5–17.
43. O’Hara, K.L., Sandler, I.N., Wolchik , S.A., Tein, J.-Y. (2019). Coping in context: The long-term relations between interparental conflict and coping on the development of child psychopathology following parental divorce. Development and Psychopathology, 31 (5), 1695-1713. DOI: 10.1017/S0954579419000981
44. Op de Beeck, H., Herbots, K., Lembrechts, S., Willems, N., Vlieghe, K. (2017). Najlepiej pojęty interes dziecka – między teorią a praktyką. Dziecko Krzywdzone, Teoria, badania, praktyka, 16 (2), 127-222.
45. Paluchowski, W. J. (2015). Kompetencje diagnostyczne psychologów, (w:) M. Filipiak, W. J. Paluchowski, B. Zalewski, M. Tarnowska (red.), Diagnoza psychologiczna: kompetencje i standardy, (s. 200−227). Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych.
46. Paluchowski, W. J. (2021). Diagnozowanie i opiniowanie źródłem problemów oraz dylematów etycznych. Testy Psychologiczne w Praktyce i Badaniach, 1, 1-20. ISSN 2449-9072
47. Peris, T.S., Emery, R.E. (2005). Redefining the Parent-Child Relationship Following Divorce: Examining the Risk for Boundary Dissolution. Journal of Emotional Abuse, 5 (4), 169-189. https://doi.org/10.1300/J135v05n04_01
48. Pietrzyk, A. (1987). Diada małżeńska jako przedmiot diagnozy psychologicznej. Wskazania metodologiczne. Problemy Rodziny, XXXIV, 2, 15-18.
49. Pisarska, A. (2020). Psychologiczne i prawne aspekty dobra dziecka. Kwartalnik Naukowy Fides Et Ratio, 41(1), 224-240. https://doi.org/10.34766/fetr.v41i1.230
50. Rowlands, G.A. (2019). Parental Alienation: A Measurement Tool. Journal of Divorce & Remarriage, 60 (4), 316-331. 10.1080/10502556.2018.1546031
51. Rowlands, G.A. (2020). Parental Alienation: A Measurement Tool Confirmatory Factor Analysis Validation Study. Journal of Divorce & Remarriage, 61 (2), 127-147. DOI:10.1080/10502556.2019.1627162
52. Rutter, M. (2006). Implications of resilience concepts for scientific understanding. Annals of the New York Academy of Sciences, 1094, 1-12. DOI: 10.1196/annals.1376.002
53. Sands, A., Thompson, E.J., Gaysina, D. (2017). Long-term influences of parental divorce on offspring affective disorders: a systematic review and meta-analysis. Journal of Affective Disorders, 218, 105–114. https://doi.org/10.1016/j.jad.2017.04.015
54. Schier, K. (2018). Dorosłe dzieci: Psychologiczna problematyka odwrócenia ról w rodzinie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
55. Simon, R.A., Stahl, P.M. (2014). Analysis in Child-Custody-Evaluation Reports: A Crucial Component. Family Law Quarterly, 48 (1), 35-51.
56. Stemplewska-Żakowicz, K., Paluchowski, W.J. (2013a). Wiarygodność technik projekcyjnych jako narzędzi diagnozy psychologicznej. Część 1: Czemu niektóre techniki niesłusznie nazywa się projekcyjnymi? Problems of Forensic Sciences, 94, 421–520. ISSN 1234-7483
57. Stemplewska-Żakowicz, K., Paluchowski, W.J. (2013b). Wiarygodność technik projekcyjnych jako narzędzi diagnozy psychologicznej. Część 2: Test Drzewa. Problems of Forensic Sciences, 94, 520–534. ISSN 1234-7483
58. Stemplewska-Żakowicz, K. (2016). Diagnoza psychologiczna. Diagnozowanie jako kompetencja profesjonalna. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
59. Stephens, M.A., Wand, G. (2012). Stress and the HPA axis: role of glucocorticoids in alcohol dependence. Alcohol Research: Current Reviews, 34 (4), 468–483.
60. Strózik, I. (2016). Podstawowe zasady sporządzania przez biegłych opinii w sprawach rodzinnych, (w:) A. Czerederecka (red.), Standardy opiniowania psychologicznego w sprawach rodzinnych i opiekuńczych, (s. 13-31). Kraków: Wydawnictwo Instytutu Ekspertyz Sądowych.
61. Szustrowa, T. (2003). Raport o stanie orzecznictwa psychologicznego w Polsce. Warszawa: Polskie Towarzystwo Psychologiczne. (http://www.ptp.org.pl/modules.php?name=News&file=print&sid=71, dostęp: 9 stycznia 2022 r.)
62. Templer, K., Matthewson, M., Haines, J., Cox, G. (2017). Recommendations for best practice in response to parental alienation: Findings from a systematic review. Journal of Family Therapy, 39 (1), 103–122. http://dx.doi.org/10.1111/1467-6427.12137
63. ten Brummelaar, M.D.C., Kalverboer, M.E., Harder, A.T., Post, W.J., Zijlstra, A.E., Knorth, E.J. (2014). The Best Interest of the Child Self-Report Questionnaire (BIC-S): Results of a Participatory Development Process. Child Indicators Research, 7 (3), 569–588. Doi:10.1007/s12187-013-9225-3
64. Toeplitz-Winiewska, M. (2014a). Opieka nad dziećmi – standardy opiniowania psychologicznego w sprawach rozwodowych. Psychologia Wychowawcza, 5, 180-186. doi:10.5604/00332860.1124059
65. Toeplitz-Winiewska, M. (2014b). Problemy etyczne w psychologii sądowej, (w:) M. Szpitalak, K. Kasparek (red.), Psychologia sądowa. Wybrane zagadnienia, (s. 143-159). Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
66. Toeplitz-Winiewska, M. (2017). Problemy i dylematy etyczne w pracy psychologa sądowego, (w:) J. M. Brzeziński, B. Chyrowicz, Z. Toeplitz, M. Toeplitz-Winiewska (red.), Etyka zawodu psychologa, (s. 390-404). Warszawa: PWN.
67. van Dijk, R., van der Valk, I. E., Deković, M., Branje, S. (2020). A meta-analysis on interparental conflict, parenting, and child adjustment in divorced families: Examining mediation using meta-analytic structural equation models. Clinical Psychology Review. 79, 101861. https://doi.org/10.1016/j.cpr.2020.101861
68. Verrocchio, M.C., Baker, A.J.L., Bernet, W. (2016). Associations between exposure to parental alienating behaviors, anxiety, and depression in an Italian sample of adults. Journal of Forensic Sciences, 61 (3), 692–698. http://dx.doi.org/10.1111/1556-4029.13046
69. Verrocchio, M.C., Baker, A.J.L., Marchetti, D. (2017). Adult report of childhood exposure to parental alienation at different developmental time periods. Journal of Family Therapy, 40 (4), 602–618. http://dx.doi.org/10.1111/1467-6427.12192
70. Wicherek, P. (2018). Problemy orzecznictwa w sprawach o uregulowanie sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej i kontaktów z dzieckiem w sytuacji ostrego konfliktu między rodzicami – głos sędziego rodzinnego, (w:) A. Czerederecka (red.), Rodzina w sytuacji okołorozwodowej. Współczesne dylematy psychologiczne i prawne, (s. 13-27). Kraków: Wydawnictwo Instytutu Ekspertyz Sądowych.
71. Woszczek, L., Woszczek, L.M. (2011). Specyfika psychologicznego opiniodawstwa sądowego w sprawach rozwodowych i o separację, (w:) J.M. Stanik (red.), Psychologiczne i interdyscyplinarne problemy w opiniodawstwie sądowym w sprawach cywilnych, (s. 135-163). Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Źródła prawa:
1. Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. z 2012 r., poz. 788 ze zm.).
2. Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2014 r., poz. 101 ze zm.).
3. Ustawa z dnia z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. 1997 r., nr 89, poz. 555 z późn.zm.)
4. Ustawa z dnia 5 sierpnia 2015 r. o opiniodawczych zespołach sądowych specjalistów (Dz.U. z 2018 r. poz. 708 ze zm.)
5. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 24 stycznia 2005 r. w sprawie biegłych sądowych (Dz.U. 2005 nr 15 poz. 133 ze zm.)
6. Zarządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 1 lutego 2016 r. w sprawie ustalenia standardów metodologii opiniowania w opiniodawczych zespołach sądowych specjalistów (Dz.Urz.MS. z 2016 r., poz. 76 ze zm.)
Orzecznictwo:
1. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 2000 r., I CKN 1170/98 (http://www.sn.pl/sites/orzecznictwo/Orzeczenia1/I%20CKN%201170-98.pdf, dostęp: 9 stycznia 2022 r.)
Wytyczne, standardy, przykłady dobrych praktyk oraz inne źródła, nieujęte w literaturze:
1. Polskie Towarzystwo Psychologiczne (2018). Kodeks Etyczny Psychologa Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.
(http://www.ptp.org.pl/teksty/NOWY_KODEKS_PTP.pdf, dostęp 9 stycznia 2022 r.)
2. Sekcja Psychologii Sądowej PTP, Instytut Ekspertyz Sądowych (2016). Standardy opiniowania psychologicznego w sprawach rodzinnych i opiekuńczych. (https://sekcjadiagnozy.files.wordpress.com/2016/09/standardy-opiniowania-sc485dowego.pdf, dostęp 9 stycznia 2022 r.)
3. Ogólnopolska Sekcja Diagnozy Psychologicznej PTP (2018). Standardy diagnozy psychologicznej. (https://sekcjadiagnozy.files.wordpress.com/2018/02/nowellizacja-standardc3b3w-ogc3b3lnych-17-02-20181.pdf, dostęp: 9 stycznia 2022 r.)
4. Zespół Roboczy ds. Diagnostyki Osób z Niepełnosprawnościami PTP (2017). Wytyczne do „Standardów diagnozy psychologicznej” dotyczące ogólnego diagnozowania osób z niepełnosprawnościami, w zakresie innym niż diagnoza niepełnosprawności. (https://sekcjadiagnozy.files.wordpress.com/2018/02/wytyczne_wersja_zatwierdzona_17022018-1.pdf, dostęp: 9 stycznia 2022 r.)
5. Główny Urząd Statystyczny (2021). Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej. (file:///C:/Users/Dell/Downloads/rocznik_statystyczny_rzeczypospolitej_polskiej_2021.pdf, dostęp 9 stycznia 2022 r.)
2. American Psychological Association (2013a). Specialty Guidelines for Forensic Psychology. American Psychologist, 68 (1), 7–19. doi:10.1037/a0029889
3. American Psychological Association (2013b). Guidelines for psychological evaluations in child protection matters. American Psychologist, 68 (1), 20–31. doi:10.1037/a0029891
4. Andrews, E.E.E., Hicks, R.E. (2017). Dealing with anxiety: relationships among interpersonal attachment style, psychological wellbeing and trait anxiety. International Journal of Psychological Studies, 9 (4), 53–64. https://doi.org/10.5539/ijps.v9n4p53
5. Auersperg, F., Vlasak, T., Ponocny, I., Barth, S. (2019). Long-term effects of parental divorce on mental health – A meta-analysis. Journal of Psychiatric Research, 119, 107-115. DOI: 10.1016/j.jpsychires.2019.09.011
6. Baker, A.J.L., Chambers, J. (2011). Adult Recall of Childhood Exposure to Parental Conflict: Unpacking the Black Box of Parental Alienation. Journal of Divorce & Remarriage, 52 (1), 55–76. DOI: 10.1080/10502556.2011.534396
7. Baker, A.J.L., Burkhard, B., Albertson-Kelly, J. (2012). Differentiating alienated from not alienated children: A pilot study. Journal of Divorce & Remarriage, 53 (3), 178–193. https://doi.org/10.1080/10502556.2012.663266
8. Baker, A.J.L. (2020). Reliability and validity of the four‐factor model of parental alienation. Journal of Family Therapy, 42 (1), 100-118. doi: 10.1111/1467-6427.12253
9. Bernet, W., von Boch-Galhau, W., Baker, S., Morrison, S.L. (2010). Parental alienation, DSM-5, and ICD-11. American Journal of Family Therapy, 38 (2), 76-187. DOI:10.1080/01926180903586583
10. Bernet, W., Baker A.J.L., Verrocchio, M.C. (2015). Symptom-Checklist-90-Revised Scores in adult children exposed to alienating behaviors: an Italian sample. Journal of Forensic Sciences, 60 (2), 357–62. https://doi.org/10.1111/1556-4029.12681
11. Bernet, W. (2020). Parental Alienation and Misinformation Proliferation. Family Court Review, 58 (2), 293 -307. DOI:10.1111/fcre.12473
12. Bernet, W., Greenhill, L.L. (2021). The Five-Factor Model for the Diagnosis of Parental Alienation. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry. DOI:https://doi.org/10.1016/j.jaac.2021.11.026
13. Bloch, M., Peleg, I., Koren, D., Aner, H., Klein, E. (2007). Long-term effects of early parental loss due to divorce on the HPA axis. Hormones and Behavior, 51 (4), 516–523. https://doi.org/10.1016/j.yhbeh.2007.01.009
14. Błażek, M. (2014). Rozwód jako sytuacja kryzysowa w rodzinie, (w:) I. Janicka, H. Liberska (red.), Psychologia rodziny, (s. 459-481). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
15. Borchet, J., Lewandowska-Walter, A., Połomski, P., Peplińska, A. (2020). Construction of a Parentification Questionnaire for Youth. Health Psychology Report, 8 (2), 175–188. DOI:10.5114/hpr.2019.89492
16. Borucka, A., Ostaszewski, K. (2008). Koncepcja resilience. Kluczowe pojęcia i wybrane zagadnienia. Medycyna Wieku Rozwojowego. XII, 2, część I, 587 – 597.
17. Borucka, A., Pisarska, A. Koncepcja resilience – czyli jak można pomóc
18. dzieciom i młodzieży z grup podwyższonego ryzyka
19. Clemente, M., Padilla-Racero, D. (2015). Facts speak louder than words: Science versus the pseudoscience of PAS. Children and Youth Services Review, 56, 177–184. http://dx.doi.org/10.1016/j.childyouth.2015.07 .005
20. Czerederecka, A. (2010a). Potrzeba profesjonalnej dyskusji na temat PAS. Psychiatria Polska, t. XLIV, 1, 13–26.
21. Czerederecka, A. (2010b). Opiniowanie psychologiczne a postępowanie z rodzinami uwikłanymi w silny konflikt dotyczący uregulowania władzy rodzicielskiej, (w:) B. Gulla, I. Niewiadomska, M. Wysocka-Pleczyk, (red.), Białe plamy w psychologii sądowej, (s. 59−69). Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
22. Czerederecka, A. (2013). Kryteria oceny dowodu z opinii biegłego psychologa. Problems of Forensic Sciences, 93, 333−350. ISSN 1230-7483.
23. Czerederecka, A. (2015). Kryteria oceny dowodu z opinii psychologicznych w sprawach rodzinnych i opiekuńczych, (w:) M. Filipiak, W. J. Paluchowski, B. Zalewski, M. Tarnowska (red.). Diagnoza psychologiczna: kompetencje i standardy. Wybrane zagadnienia, (s. 200−227). Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych.
24. Czerederecka, A. (2016). Kompetencje biegłego psychologa w odniesieniu do spraw rodzinnych i opiekuńczych, (w:) A. Czerederecka (red.), Standardy opiniowania psychologicznego w sprawach rodzinnych i opiekuńczych, (s. 33-48). Kraków: Wydawnictwo Instytutu Ekspertyz Sądowych.
25. Czerederecka, A. (2020). Rozwód a rywalizacja o opiekę nad dziećmi. Warszawa: Wolters Kluwer.
26. Davies, P.T., Thompson, M.J., Martin, M.J., Cummings, E.M. (2021). The Vestiges of Childhood Interparental Conflict: Adolescent Sensitization to Recent Interparental Conflict. Child Development, 92 (3), 1154-1172, https://doi.org/10.1111/cdev.13451
27. Gardner, R.A. (1985). Recent Trends in Divorce and Custody Litigation. Academy Forum, 29 (2), 3-7.
28. Gidhagen, Y., Holmqvist, R., Philips, B. (2018). Attachment style among outpatients with substance use disorders in psychological treatment. Psychology and Psychotherapy: Theory, Research and Practice, 91 (4), 490-508. https://doi.org/10.1111/papt.12172
29. Hands, A.J., Warshak, R.A. (2011). Parental alienation among college students. American Journal of Family Therapy, 39 (5), 431–443. https://doi.org/10.1080/01926187.2011.575336
30. Harman, J.J., Kruk, E, Hines, D.A., (2018). Parental alienating behaviors: An unacknowledged form of family violence. Psychological Bulletin, 144 (12), 1275-1299. DOI:10.1037/bul0000175
31. Harold, G.T., Sellers, R. (2018). Annual Research Review: Interparental conflict and youth psychopathology: an evidence review and practice focused update, Journal of Child Psychology and Psychiatry, 59 (4), 374–402. doi:10.1111/jcpp.12893
32. Hunsley, J., Mash, E.J. (2007). Evidence-Based Assessment. Annual Review of Clinical Psychology, 3, 29-51. https://doi.org/10.1146/annurev.clinpsy.3.022806.091419
33. Jackiewicz, M., Białecka-Pikul, M. (2019). Kompetencja rodzicielska. Użyteczny konstrukt w badaniach nad rolą rodzicielskich oddziaływań w rozwoju dziecka. Psychologia Rozwojowa, 24 (1), 9–26. doi:10.4467/20843879PR.19.006.10597
34. Jurkovic, G., Thirkield, A., Morrell, R. (2001). Parentification of Adult Children of Divorce: A Multidimensional Analysis. Journal of Youth and Adolescence, 30 (2), 245-257. DOI:10.1023/A:1010349925974
35. Kalverboer, M. E., Ten Brummelaar, M. D. C., Post, W. J., Zijlstra, A. E., Harder, A. T., Knorth, E. J. (2012). The best interest of the child-questionnaire, reliability and validity: Preliminary data on the question “where to live after detention or secure treatment?”. Criminal Behaviour and Mental Health, 22 (1), 41–52. doi:10.1002/cbm.825
36. Kelly, J.B., Emery, R.E. (2003). Children’s Adjustment Following Divorce: Risk and Resilience Perspectives. Family Relations: An Interdisciplinary Journal of Applied Family Studies, 52 (4), 352–362. https://doi.org/10.1111/j.1741-3729.2003.00352.x
37. Lau, T., Bigio, B., Zelli, D., McEwen, B.S., Nasca, C., (2017). Stress-induced structural plasticity of medial amygdala stellate neurons and rapid prevention by a candidate antidepressant. Molecular Psychiatry, 22 (2), 227–234. https://doi.org/10.1038/mp.2016.68
38. Lee-Maturana, S., Matthewson, M.L., Dwann, C. (2020). Targeted Parents Surviving Parental Alienation: Consequences of the Alienation and Coping Strategies. Journal of Child & Family Studies, 29 (8), 2268-2280. DOI:10.1007/s10826-020-01725-1
39. Masten, A.S. (2001). Ordinary magic: Resilience processes in development. American Psychologist, 56 (3), 227–238. https://doi.org/10.1037/0003-066X.56.3.227
40. Matczak, A., Jaworowska, A. (2017). Test kompetencji rodzicielskich TKR: podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.
41. Milchman, M.S., Geffner, R., Meier, J.S. (2020). Ideology and Rhetoric Replace Science and Reason in Some Parental Alienation Literature and Advocacy: A Critique. Family Court Review, 58 (2), 340-361. DOI:10.1111/fcre.12476
42. Namysłowska, I., Heitzman, J., Siewierska, A. (2009). Zespół Gardnera – zespół oddzielenia od drugoplanowego opiekuna (PAS). Rozpoznanie czy rzeczywistość rodzinna? Psychiatria Polska, XLIII, 1, 5–17.
43. O’Hara, K.L., Sandler, I.N., Wolchik , S.A., Tein, J.-Y. (2019). Coping in context: The long-term relations between interparental conflict and coping on the development of child psychopathology following parental divorce. Development and Psychopathology, 31 (5), 1695-1713. DOI: 10.1017/S0954579419000981
44. Op de Beeck, H., Herbots, K., Lembrechts, S., Willems, N., Vlieghe, K. (2017). Najlepiej pojęty interes dziecka – między teorią a praktyką. Dziecko Krzywdzone, Teoria, badania, praktyka, 16 (2), 127-222.
45. Paluchowski, W. J. (2015). Kompetencje diagnostyczne psychologów, (w:) M. Filipiak, W. J. Paluchowski, B. Zalewski, M. Tarnowska (red.), Diagnoza psychologiczna: kompetencje i standardy, (s. 200−227). Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych.
46. Paluchowski, W. J. (2021). Diagnozowanie i opiniowanie źródłem problemów oraz dylematów etycznych. Testy Psychologiczne w Praktyce i Badaniach, 1, 1-20. ISSN 2449-9072
47. Peris, T.S., Emery, R.E. (2005). Redefining the Parent-Child Relationship Following Divorce: Examining the Risk for Boundary Dissolution. Journal of Emotional Abuse, 5 (4), 169-189. https://doi.org/10.1300/J135v05n04_01
48. Pietrzyk, A. (1987). Diada małżeńska jako przedmiot diagnozy psychologicznej. Wskazania metodologiczne. Problemy Rodziny, XXXIV, 2, 15-18.
49. Pisarska, A. (2020). Psychologiczne i prawne aspekty dobra dziecka. Kwartalnik Naukowy Fides Et Ratio, 41(1), 224-240. https://doi.org/10.34766/fetr.v41i1.230
50. Rowlands, G.A. (2019). Parental Alienation: A Measurement Tool. Journal of Divorce & Remarriage, 60 (4), 316-331. 10.1080/10502556.2018.1546031
51. Rowlands, G.A. (2020). Parental Alienation: A Measurement Tool Confirmatory Factor Analysis Validation Study. Journal of Divorce & Remarriage, 61 (2), 127-147. DOI:10.1080/10502556.2019.1627162
52. Rutter, M. (2006). Implications of resilience concepts for scientific understanding. Annals of the New York Academy of Sciences, 1094, 1-12. DOI: 10.1196/annals.1376.002
53. Sands, A., Thompson, E.J., Gaysina, D. (2017). Long-term influences of parental divorce on offspring affective disorders: a systematic review and meta-analysis. Journal of Affective Disorders, 218, 105–114. https://doi.org/10.1016/j.jad.2017.04.015
54. Schier, K. (2018). Dorosłe dzieci: Psychologiczna problematyka odwrócenia ról w rodzinie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
55. Simon, R.A., Stahl, P.M. (2014). Analysis in Child-Custody-Evaluation Reports: A Crucial Component. Family Law Quarterly, 48 (1), 35-51.
56. Stemplewska-Żakowicz, K., Paluchowski, W.J. (2013a). Wiarygodność technik projekcyjnych jako narzędzi diagnozy psychologicznej. Część 1: Czemu niektóre techniki niesłusznie nazywa się projekcyjnymi? Problems of Forensic Sciences, 94, 421–520. ISSN 1234-7483
57. Stemplewska-Żakowicz, K., Paluchowski, W.J. (2013b). Wiarygodność technik projekcyjnych jako narzędzi diagnozy psychologicznej. Część 2: Test Drzewa. Problems of Forensic Sciences, 94, 520–534. ISSN 1234-7483
58. Stemplewska-Żakowicz, K. (2016). Diagnoza psychologiczna. Diagnozowanie jako kompetencja profesjonalna. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
59. Stephens, M.A., Wand, G. (2012). Stress and the HPA axis: role of glucocorticoids in alcohol dependence. Alcohol Research: Current Reviews, 34 (4), 468–483.
60. Strózik, I. (2016). Podstawowe zasady sporządzania przez biegłych opinii w sprawach rodzinnych, (w:) A. Czerederecka (red.), Standardy opiniowania psychologicznego w sprawach rodzinnych i opiekuńczych, (s. 13-31). Kraków: Wydawnictwo Instytutu Ekspertyz Sądowych.
61. Szustrowa, T. (2003). Raport o stanie orzecznictwa psychologicznego w Polsce. Warszawa: Polskie Towarzystwo Psychologiczne. (http://www.ptp.org.pl/modules.php?name=News&file=print&sid=71, dostęp: 9 stycznia 2022 r.)
62. Templer, K., Matthewson, M., Haines, J., Cox, G. (2017). Recommendations for best practice in response to parental alienation: Findings from a systematic review. Journal of Family Therapy, 39 (1), 103–122. http://dx.doi.org/10.1111/1467-6427.12137
63. ten Brummelaar, M.D.C., Kalverboer, M.E., Harder, A.T., Post, W.J., Zijlstra, A.E., Knorth, E.J. (2014). The Best Interest of the Child Self-Report Questionnaire (BIC-S): Results of a Participatory Development Process. Child Indicators Research, 7 (3), 569–588. Doi:10.1007/s12187-013-9225-3
64. Toeplitz-Winiewska, M. (2014a). Opieka nad dziećmi – standardy opiniowania psychologicznego w sprawach rozwodowych. Psychologia Wychowawcza, 5, 180-186. doi:10.5604/00332860.1124059
65. Toeplitz-Winiewska, M. (2014b). Problemy etyczne w psychologii sądowej, (w:) M. Szpitalak, K. Kasparek (red.), Psychologia sądowa. Wybrane zagadnienia, (s. 143-159). Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
66. Toeplitz-Winiewska, M. (2017). Problemy i dylematy etyczne w pracy psychologa sądowego, (w:) J. M. Brzeziński, B. Chyrowicz, Z. Toeplitz, M. Toeplitz-Winiewska (red.), Etyka zawodu psychologa, (s. 390-404). Warszawa: PWN.
67. van Dijk, R., van der Valk, I. E., Deković, M., Branje, S. (2020). A meta-analysis on interparental conflict, parenting, and child adjustment in divorced families: Examining mediation using meta-analytic structural equation models. Clinical Psychology Review. 79, 101861. https://doi.org/10.1016/j.cpr.2020.101861
68. Verrocchio, M.C., Baker, A.J.L., Bernet, W. (2016). Associations between exposure to parental alienating behaviors, anxiety, and depression in an Italian sample of adults. Journal of Forensic Sciences, 61 (3), 692–698. http://dx.doi.org/10.1111/1556-4029.13046
69. Verrocchio, M.C., Baker, A.J.L., Marchetti, D. (2017). Adult report of childhood exposure to parental alienation at different developmental time periods. Journal of Family Therapy, 40 (4), 602–618. http://dx.doi.org/10.1111/1467-6427.12192
70. Wicherek, P. (2018). Problemy orzecznictwa w sprawach o uregulowanie sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej i kontaktów z dzieckiem w sytuacji ostrego konfliktu między rodzicami – głos sędziego rodzinnego, (w:) A. Czerederecka (red.), Rodzina w sytuacji okołorozwodowej. Współczesne dylematy psychologiczne i prawne, (s. 13-27). Kraków: Wydawnictwo Instytutu Ekspertyz Sądowych.
71. Woszczek, L., Woszczek, L.M. (2011). Specyfika psychologicznego opiniodawstwa sądowego w sprawach rozwodowych i o separację, (w:) J.M. Stanik (red.), Psychologiczne i interdyscyplinarne problemy w opiniodawstwie sądowym w sprawach cywilnych, (s. 135-163). Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Źródła prawa:
1. Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. z 2012 r., poz. 788 ze zm.).
2. Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2014 r., poz. 101 ze zm.).
3. Ustawa z dnia z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. 1997 r., nr 89, poz. 555 z późn.zm.)
4. Ustawa z dnia 5 sierpnia 2015 r. o opiniodawczych zespołach sądowych specjalistów (Dz.U. z 2018 r. poz. 708 ze zm.)
5. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 24 stycznia 2005 r. w sprawie biegłych sądowych (Dz.U. 2005 nr 15 poz. 133 ze zm.)
6. Zarządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 1 lutego 2016 r. w sprawie ustalenia standardów metodologii opiniowania w opiniodawczych zespołach sądowych specjalistów (Dz.Urz.MS. z 2016 r., poz. 76 ze zm.)
Orzecznictwo:
1. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 2000 r., I CKN 1170/98 (http://www.sn.pl/sites/orzecznictwo/Orzeczenia1/I%20CKN%201170-98.pdf, dostęp: 9 stycznia 2022 r.)
Wytyczne, standardy, przykłady dobrych praktyk oraz inne źródła, nieujęte w literaturze:
1. Polskie Towarzystwo Psychologiczne (2018). Kodeks Etyczny Psychologa Polskiego Towarzystwa Psychologicznego.
(http://www.ptp.org.pl/teksty/NOWY_KODEKS_PTP.pdf, dostęp 9 stycznia 2022 r.)
2. Sekcja Psychologii Sądowej PTP, Instytut Ekspertyz Sądowych (2016). Standardy opiniowania psychologicznego w sprawach rodzinnych i opiekuńczych. (https://sekcjadiagnozy.files.wordpress.com/2016/09/standardy-opiniowania-sc485dowego.pdf, dostęp 9 stycznia 2022 r.)
3. Ogólnopolska Sekcja Diagnozy Psychologicznej PTP (2018). Standardy diagnozy psychologicznej. (https://sekcjadiagnozy.files.wordpress.com/2018/02/nowellizacja-standardc3b3w-ogc3b3lnych-17-02-20181.pdf, dostęp: 9 stycznia 2022 r.)
4. Zespół Roboczy ds. Diagnostyki Osób z Niepełnosprawnościami PTP (2017). Wytyczne do „Standardów diagnozy psychologicznej” dotyczące ogólnego diagnozowania osób z niepełnosprawnościami, w zakresie innym niż diagnoza niepełnosprawności. (https://sekcjadiagnozy.files.wordpress.com/2018/02/wytyczne_wersja_zatwierdzona_17022018-1.pdf, dostęp: 9 stycznia 2022 r.)
5. Główny Urząd Statystyczny (2021). Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej. (file:///C:/Users/Dell/Downloads/rocznik_statystyczny_rzeczypospolitej_polskiej_2021.pdf, dostęp 9 stycznia 2022 r.)
##plugins.generic.usageStats.downloads##
##plugins.generic.usageStats.noStats##