Słowa kluczowe
dojrzałość religijna
psychologia religii
redukcjonizm
Jak cytować
Abstrakt
W artykule podjęto próbę nakreślenia możliwości współpracy teologii i psychologii religii. Autor posługując się metodą historyczną oraz porównawczą analizuje rozmaite modele relacji współczesnej teologii i psychologii religii. Najpierw ukazuje etapy rozwoju odniesienia Kościoła katolickiego do nauk szczegółowych od Soboru Watykańskiego I do czasów współczesnych, od uznania braku sprzeczności między wiarą a nauką, poprzez uznanie autonomii teologii i nauk pozytywnych, aż do etapu budowania współpracy w czasach posoborowych. Następnie ukazuje sposoby ujmowania problematyki religijnej przez różne odmiany psychologii religii (modele konfliktu, podporządkowania, paralelizmu oraz integracji). Podjęte zostaje także wyjaśnienie różnicy pomiędzy redukcjonizmem metodologicznym i ontologicznym w ujmowaniu przez psychologów Absolutu jako przedmiotu relacji religijnej. Jako przykład niezwykłej złożoności zagadnienia ujmowania religii przez psychologię przywołane zostaje dwuwymiarowy schemat podsumowujący D. M. Wulffa. Następnie autor analizuje próby jednowymiarowej integracji teologii i psychologii religii (rozumianych jako dwa przeciwległe bieguny jednego kontinuum, gdzie pastoralna praxis jest szukaniem złotego środka). Wskazując na niewystarczalność tych prób, autor opowiada się za pluralistycznym tłumaczeniem zjawisk religijnych, czyli na interpretowaniu badanego zjawiska
w oparciu zarówno o psychologię, jak i teologię. Rozróżniając porządek empiryczny od objawionego (naturę od supernatury), proponuje w dialogu psychologii i teologii zamiast relacji komplementarności przyjąć relację konwergencji. Podsumowaniem wcześniejszych analiz, jest nakreślony przez autora dwuwymiarowego model współpracy teologii i psychologii religii.
Bibliografia
Allport, G. W. (1988). Osobowość i religia, Warszawa: IW PAX.
Anderwald, A. (2010). Otwarcie Kościoła na naukę. Od Piusa IX do Benedykta XVI, Studia Nauk Teologicznych PAN, 5, s. 265-279.
Barr, J. (1978). Fundamentalism. Philadelphia: Westminster Press.
Beit-Hallahmi, B. (1977). Psychology of Religion: 1880-1930, (w:) H. N. Malony (red.), Current Perspectives in the Psychology of Religion, s. 17-26, Grand Rapids: William B. Eerdmans Publishing Co..
Belzen, J. A. (2009). Progress in Psychology of Religion? On the Discussion of Religion as Projection, (w:) H. Gasiul, E. Wrocławska-Warchala (red.), Osobowość i religia. Personality and religion, s. 17-44, Warszawa: Wydawnictwo UKSW.
Benedykt XV. (1920). Encyklika «Spiritus Paraclitus» (15 IX 1920), (w:) Acta Apostolicae Sedis, 12, s. 385-423.
Benedykt XVI. (2009). Przemówienie do pracowników Trybunału Roty Rzymskiej. Wrodzona zdolność do małżeństwa jest darem stwórcy, 29.01.2009, L’Osservatore Romano, nr 3, s. 16.
Boyer, P. (2001a), I człowiek stworzył bogów… Jak powstała religia, Warszawa : Prószyński i S-ka.
Boyer, P. (2001b). Religion explained: The evolutionary origins of religious thought, New York: Basic Books.
Boyer, P., Atran, S., Wilson, D. S. (2004). Religion, evolution, and cognition. Current anthropology, 45(3), s. 430-433.
Brooke, J. H. (1991). Science and religion: Some historical perspectives. Cambridge University Press.
Bukalski, S. (2019). Dojrzała religijność drogą do świętości. Reguła veritatis testum, (w:) R. Nęcek, W. Misztal (red.), Modlitwa - zdrowie - komunikacja: Praca i życie Sióstr Felicjanek, s. 57-79, Kraków: WN UPJPII.
Cantelmi, T., P. Laselva, S. Paluzzi (2006). Dialog psychologii z teologią, Poznań: W drodze.
Carter, J. D., Narramore B. (1979). The integration of psychology and theology: An introduction, Grand Rapids: Zondervan Academic.
Cattell, R. B. (1938). Psychology and the Religious Ouest: An Account of the Psychology of Religion and a Defence of Individualism, London: Thomas Nelson and Sons.
Cencini, A. (2002). Psicologia e teologia le polarita del mistero, (w:) T. Cantelmi, S. Paluzzi, E. Luparia (red.), Gli dei morti son diventati malattie. Psichiatria, psicologia e teologia in dialogo, Roma: Sodec Edizioni Romane di Cultura, http://www.toninocantelmi.it/userfiles/i-dei-morti/Cap1_Cencini.pdf [dostęp: 11.01.2021].
Chlewiński, Z. (1989). Religijność dojrzała, (w:) Z. Chlewiński red., Wybrane zagadnienia z psychologii pastoralnej, s. 12-33, Lublin: RW KUL 1989.
Chlewiński, Z. (1982). Rola religii w funkcjonowaniu osobowości, (w:) Z. Chlewiński red., Psychologia religii, s. 61-76, Lublin: TN KUL.
Chmielewski, M. (2017). Duchowość chrześcijańska na tle współczesnych koncepcji duchowości. Zarys problematyki, Roczniki Teologiczne, 64.5, s. 159-179.
Delaney, H. D., DiClemente C. C. (2005). Psychology's Roots: A Brief History of the Influence of Judeo-Christian Perspectives, (w:) W. R. Miller, H. D. Delaney (red.), Judeo-Christian perspectives on psychology: Human nature, motivation, and change, s. 31-54, Washington, DC: American Psychological Association.
Devinsky, O. (2003). Religious experiences and epilepsy, Epilepsy and Behavior, 4 (1), s. 76–77.
Erikson E. H. (2004). Tożsamość a cykl życia, Poznań: Wydawnictwo Zysk i S-ka.
Feiner, J., Lohrer M. (1970). Mysterium salutis, t. 4, La storia della salvezza prima di Cristo, Brescia: Queriniana.
Flournoy, T. (1903). Les principes de la psychologie religieuse, Archives de Psychologie, 2, s. 33-57.
Fowler, J. W. (1981). Stages of Faith: The Psychology of Human Development, and the Quest for Meaning. San Francisco: Harper Collins.
Frankl, V. E. (1970). Redukcjonizm, Więź 9, s. 3-14.
Frankl, V. E. (1978). Psychoterapia dla każdego, Warszawa: IW PAX.
Frankl, V. E. (2010). Wola sensu. Założenia i zastosowanie logoterapii, Warszawa: Wydawnictwo Czarna Owca.
Freud, Z. (1967). Człowiek, religia, kultura, Warszawa: Książka i Wiedza,
Fromm, E. (1966). Szkice i psychologii religii, Warszawa: Książka i Wiedza.
Fromm, E. (1997). Mieć czy być?, Poznań: Rebis.
Gillespie, K. (2007). Patters of Conversations between Catholicism and Psychology in the United States, Catholic Social Science Review, 12, s. 173-183.
Gorsuch, R. (1988). Psychology of Religion, Annual Review of Psychology, 39, s. 201-221.
Grocholewski, Z. (1988). Sędzia kościelny wobec ekspertyz neuropsychiatrycznych i psychologicznych, Prawo Kanoniczne, 31 3-4, s. 75-98.
Grzymała-Moszczyńska, H. (1991). Psychologia religii: wybrane zagadnienia, Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos.
Guthrie, S. E., & Guthrie, S. (1995). Faces in the clouds: A new theory of religion, Oxford University Press on Demand.
Hajduk Z. (2000). Antyredukcjonizm, (w:) Powszechna encyklopedia filozofii, t. 1, Lublin: Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu.
Hall, G. S. (1904). Adolescence: Its Psychology and its Relations to Physiology, Anthropology, Sociology, Sex, Crime, Religion, and Education, New York: D Appleton & Company.
Hamer, D. H. (2004). The God Gene. How Faith is Hardwired into our Gene, New York: Doubleday.
Haught, J. F. (1995). Science and Religion: From Conflict to Conversation, Mahwah: Paulist Press.
James, W. (1902). The Varieties of Religious Experience: A Study in Human Nature., Being the Gifford Lectures on Natural Religion Delivered at Edinburgh in 1901–1902, New York: Longmans, Green & Co.
Jan Paweł II. (1979). Allocuzione z 6 VII 1979, Acta Apostolicae Sedis, 12, s.1016.
Jan Paweł II. (1980). Encyklika «Redemptor hominis» Ojca Świętego Jana Pawła II. Tekst i komentarz (4 III 1979), Kraków: Drukarnia Związkowa.
Jan Paweł II. (1981). Adhortacja apostolska «Familiaris Consortio» (22 XI 1981), Watykan: Libreria Editrice Vaticana.
Jan Paweł II. (1984). Discorso in occasione dell'inaugurazione dell'anno giudiziario della Sacra Rota Romana, „Osservatore Romano”, 27.01.1984, s. 4.
Jan Paweł II. (1993). Encyklika «Veritatis Splendor» o niektórych podstawowych problemach nauczania moralnego Kościoła (6 VIII 1993), Watykan: Libreria Editrice Vaticana.
Jan Paweł II. (1997). Posłanie do Ojca George’a V. Coyne’a, Dyrektora Obserwatorium Watykańskiego, (w:) T. Sierotowicz (red.), Nauka a wiara – przestrzeń dialogu, Tarnów: Biblos, s. 262–273.
Jan Paweł II. (1998). Encyklika «Fides et Ratio» (14 IX 1998), Watykan: Libreria Editrice Vaticana.
Jan Paweł II. (2007). Duch a «ziarna prawdy» w ludzkiej myśli, (w:) Jan Paweł II, Dzieła zebrane. Tom VII. Katechezy, cz. 2, Kraków 2007, s. 239-240.
Jaworski, R. (2006). Propozycja psychologii bazującej na antropologii chrześcijańskiej, Roczniki Psychologiczne, t. IX nr 1, s. 205-226.
Jung, C. G. (1970). Psychologia a religia, Warszawa: Książka i Wiedza.
Kamiński, S. (1989). Jak filozofować? Studia z metodologii filozofii klasycznej, Lublin: TN KUL.
Kamiński S., Zdybicka Z. J. (1974). Definicja religii a typy nauk o religii, Roczniki Filozoficzne, t. XXII, z. 1, s. 103-160.
Kandel, E. R., Schwartz, J. H., Jessell, T. M., (2000). Principles of neural science, New York: McGraw-Hill.
Kilpatrick, W. (1997). Psychologiczne uwiedzenie. Brzemię własnego “ja”. Świeckie pokusy, Poznań: W Drodze.
Kodeks Prawa Kanonicznego. (1984). Poznań: Pallottinum.
Kongregacja ds. duchowieństwa. (2016). Dar powołania do kapłaństwa. Ratio fundamentalis institutionis sacerdotalis (8 XII 2016), Watykan: L’Osservatore Romano.
Kongregacja Edukacji Katolickiej, Wskazania dotyczące wykorzystania nauk psychologicznych w przyjmowaniu i formacji kandydatów do kapłaństwa (29 VI 2008), 6: Enchiridion Vaticanum 25 (2011), 1258-1260.
Kozielecki, J. (1991). Z Bogiem albo bez Boga, Warszawa: PWN.
Kożuch, M. (2004). Antropologiczne podstawy i przebieg kolokwiów wzrostu, Kraków: Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna" Ignatianum.
Krzysteczko, H. (1990). Metody współczesnej psychologii, (w:) J. Makselon (red.), Psychologia dla teologów, s. 37-51, Kraków: Wydawnictwo Naukowe PAT.
Krzysteczko, H. (2001). «Pastoral Counseling» jako ekumeniczna propozycja dla katolickich poradni życia rodzinnego, Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne, 34, s. 283-291.
Kuczkowski, S. (1998). Psychologia religii, Kraków: WAM.
Kugelmann, R. (2013). Psychologia i katolicyzm. Historia relacji, Kraków: WAM.
Leon XIII, (1893-1894), Encyklika «Providentissimus Deus» (18 XI 1893), Acta Apostolicae Sedis, 26, s.269-292.
Liszewski, T. (2017). Zadania psychologa w formacji do kapłaństwa, Łódzkie Studia Teologiczne, 26.1, s. 147-158.
Looy, H. (2013a). Losing our humanity: Biologism, bad reduction, and Father Brown, The Midwest Quarterly, 54(3), s. 263-278.
Looy, H. (2013b). Psychology at the theological frontiers, Perspectives on Science and Christian Faith, 65.3, s. 147-156.
Makselon, J. (1988). Relacje między psychologią i religią, Analecta Cracoviensia 20, s. 41-49.
Miller, W. R., Delaney H. D. (2005). Introduction, (w:) W. R. Miller, H. D. Delaney (red.), Judeo-Christian perspectives on psychology: Human nature, motivation, and change, s. 3-8, Washington, DC: American Psychological Association.
Miller, W. R. (2005). What is human nature? Reflections From Judeo-Christian Perspectives, (w:) W. R. Miller, H. D. Delaney (red.), Judeo-Christian perspectives on psychology: Human nature, motivation, and change, s. 11–29, Washington, DC: American Psychological Association.
Misiak, H., Staudt, V. M. (1954). Catholics in psychology: A historical survey, New York: McGraw-Hill.
Narramore, B. (1973). Perspectives on the integration of psychology and theology, Journal of Psychology and Theology, 1.1, s. 3-18.
Nilsen, E. A. (1986), Religia, psychoterapia i opieka duszpasterska. Religia i psychoterapia, (w:) H. Grzymała-Moszczyńska (red.), Psychologia religii. Wybór tekstów, s. 162-185, cz. II, Kraków: Uniwersytet Jagielloński.
Nowosielski, M., Bartczuk R. P. (2015). Religijność w procesie przemian – koncepcja dekonwersji H. Streiba, Studia Psychologica, 15/2, s. 5-21.
Paweł VI. (1998). Encyklika o zasadach moralnych w dziedzinie przekazywania ludzkiego życia «Humanae vitae» (25.07.1968), (w:) K. Szczygieł (red.), W trosce o życie. Wybrane dokumenty Stolicy Apostolskiej, s. 23-40, Tarnów: Biblos.
Persinger, M. A. (1987). Neuropsychological bases of God beliefs, New York: Praeger.
Pius XII. (1950). Encyklika «Humani generis» (12 VIII 1950), Acta Apostolicae Sedis, 42, s. 561-578.
Pius XII. (1953). Psychotherapy and religion: An address to the fifth international congress of psychotherapy and clinical psychology, Catholic mind, (July 1953), s. 435.
Płużek, Z. (2002). Psychologia pastoralna, Kraków: Instytut Teologiczny Księży Marianów.
Płużek, Z., Jacyniak, A. (2006). Świat ludzkich kryzysów, Wydawnictwo WAM.
Possenti, V. (2007). Spór o jedność człowieka i wyzwania nowego naturalizmu. Dusza - umysł - ciało, (w:) A. Maryniarczyk, K. Stępień (red.), Dusza. Umysł. Ciało. Spór o jedność bytową człowieka, s. 97-145, Lublin: Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu.
Poythress, N. G. (1975). Literal, antiliteral, and mythological religious orientations, Journal for the Scientific Study of Religion, 14, s. 271–284.
Radziszewska-Szczepaniak, D. (2016). Redukcjonizm antropologiczny i jego konsekwencje, Nurt SVD, 2, s. 378-395.
Reber, A. S. (2000). Słownik psychologii, Warszawa: Scholar.
Ricoeur, P. (1970). Freud and Philosophy: An Essay on Interpretation, New Haven: Yale University Press.
Roberts, J. K., Guberman A. (1989). Religion and epilepsy, Psychiatry Journal of University of Ottawa, 14(1), s. 282-286.
Roberts R. C. (2000). A Christian psychology view, (w:) E. L. Johnson, S. L. Jones (red.), Psychology and Christianity: Four views, s. 148-177, Downers Grove: InterVarsity Press.
Rulla, L. M. (1986). Anthropology of the Christian vocation. Vol. 1 Interdisciplinary Bases, Rome: Gregorian University Press.
Rulla, L. M. (1971). Depth psychology and vocation: A psycho-social perspective, Rome-Chicago: Gregorian University Press, and Loyola University Press.
Selejdak, R. (2017). Formacja kandydatów do kapłaństwa w świetle nowego Ratio fundamentalis institutionis sacerdotalis, Collectanea Theologica, 87.3, s. 97-133.
Selk, E. E. (1996). Science and Religion: From Conflict to Conversation. John F. Haught, American Journal of Physics, 64.12, s.1532-1533.
Shinn, L. D. (1993). Who Gets to Define Religion?: The Conversion/Brainwashing Controversy, Religious Studies Review, 19, s. 195-207.
Skinner, B. F. (1978). Poza wolnością i godnością, Warszawa: PIW.
Skinner, B. F. (1994). Czym jest dla mnie religia, Znak, 46(2), s. 62-64.
Skrzypińska, K., Boińska M., Nowak J. (214). Przedmowa, (w:) K. Skrzypińska, H. Grzymała-Moszczyńska, M. Jarosz (red.), Nauka wobec religijności i duchowości człowieka, s. 7-8, Lublin: Wydawnictwo KUL.
Smith, B. (1986). Toward Secular Humanistic Psychology, Journal of Humanistic Psychology, 26(1), s. 65-81.
Sobór Watykański I, (1869–1870). Konstytucja dogmatyczna o wierze katolickiej «Dei Filius» (24 IV 1870), Acta Apostolicae Sedis, 5, s. 481–493.
Sobór Watykański II, (1986). Deklaracja o wychowaniu chrześcijańskim «Gravissimum educationis» (28 X 1965), (w:) Sobór Watykański II, Konstytucje, dekrety, deklaracje. Tekst polski, red. naukowa E. Florkowski, J. Groblicki, Poznań: Pallotinum, s. 313–324.
Sobór Watykański II, (1986). Dekret o apostolstwie świeckich «Apostolicam actuositatem» (18 XI 1965 r.), (w:) Sobór Watykański II, Konstytucje, dekrety, deklaracje. Tekst polski, red. naukowa E. Florkowski, J. Groblicki, Poznań: Pallotinum, s. 379-405.
Sobór Watykański II, (1986). Dekret o działalności misyjnej Kościoła «Ad gentes divinitus» (7 XII 1965), (w:) Sobór Watykański II, Konstytucje, dekrety, deklaracje. Tekst polski, red. naukowa E. Florkowski, J. Groblicki, Poznań: Pallotinum, s. 436–474.
Sobór Watykański II, (1986). Dekret o ekumenizmie «Unitatis redintegratio» (21 XI 1964), (w:) Sobór Watykański II, Konstytucje, dekrety, deklaracje. Tekst polski, red. naukowa E. Florkowski, J. Groblicki, wyd. 3, Poznań: Pallotinum, s. 203–218.
Sobór Watykański II, (1986). Dekret o formacji kapłańskiej «Optatam Totius» (28 X 1965), (w:) Sobór Watykański II, Konstytucje, dekrety, deklaracje. Tekst polski, red. naukowa E. Florkowski, J. Groblicki, Poznań: Pallotinum, s. 286–300.
Sobór Watykański II, (1986). Dekret o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele «Christus dominus» (28 X 1965), (w:) Sobór Watykański II, Konstytucje, dekrety, deklaracje. Tekst polski, red. naukowa E. Florkowski, J. Groblicki, Poznań: Pallotinum, s. 232-254.
Sobór Watykański II, (1986). Dekret o przystosowanej odnowie życia zakonnego «Perfectae caritatis» (28 X 1965), (w:) Sobór Watykański II, Konstytucje, dekrety, deklaracje. Tekst polski, red. naukowa E. Florkowski, J. Groblicki, Poznań: Pallotinum, s. 264-275.
Sobór Watykański II, (1986). Konstytucja dogmatyczna o Kościele «Lumen gentium» (21 XI 1964), (w:) Sobór Watykański II, Konstytucje, dekrety, deklaracje. Tekst polski, red. naukowa E. Florkowski, J. Groblicki, Poznań: Pallotinum, s. 105-170.
Sobór Watykański II, (1986). Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym «Gaudium et spes» (7 XII 1965), (w:) Sobór Watykański II, Konstytucje, dekrety, deklaracje. Tekst polski, red. naukowa E. Florkowski, J. Groblicki, Poznań: Pallotinum, s. 537-620.
Sobór Watykański II, (1986). Konstytucja o liturgii świętej «Sacrosanctum Concilium» (4 XII 1963), (w:) Sobór Watykański II, Konstytucje, dekrety, deklaracje. Tekst polski, red. naukowa E. Florkowski, J. Groblicki, Poznań: Pallotinum, s. 40-70.
Soiński, B. J. (2014). Formy pomocy psychologiczno-pedagogicznej i pastoralnej, (w:) G. Janikula, B. J. Soiński (red.), Miłosierdzie w edukacji i poradnictwie psychologiczno-pastoralnym, s. 113-132, Poznań: RW WT UAM;
Soiński, B. J. (2016). Kryteria diagnozy i rozeznania opętania. Spojrzenie wielowymiarowe, Rocznik Filozoficzny Ignatianum, 22.1, s. 185-229.
Spilka, B., R.W. Hood, and R.L. Gorsuch. (1985). The psychology of religion: an empirical approach, Englewood Cliffs: Prentice Hall.
Stachowski, R. (2000). Historia współczesnej myśli psychologicznej: od Wundta do czasów najnowszych, Wydaw. Naukowe Scholar.
Stachowski, R. (2006). Co znaczy «chrześcijańska» w wyrażeniu «psychologia chrześcijańska», Roczniki Psychologiczne, t. IX nr 1, s. 250-254.
Starbuck, E. D. (1899). The Psychology of Religion: An Empirical Study of the Growth of Religious Consciousness, New York: Charles Scribner's;
Szentmartoni, M. (1995). Psychologia pastoralna, Kraków: Wydawnictwo WAM – Księża Jezuici.
Sztajer, S. (2007). Religia w świetle nauk kognitywnych, Przegląd Religioznawczy, nr 1 (223), s. 25-38.
Uchnast, Z. (2006). Psychologia jako nauka humanistyczna. Podejście chrześcijańskie źródłem inspiracji, Roczniki Psychologiczne, t. IX nr 1, s. 255-260.
Vitz, P. C. (1987). A Christian theory of personality: Covenant theory, (w:) T. Burke (red.), Man and Mind: A Christian Theory of Personality, s. 199-222, Hillsdale.: Hillsdale College Press.
Vitz, P. C. (2002). Psychologia jako religia: kult samouwielbienia. Warszawa: Logos.
Wilson, E. O. (2000). Socjobiologia, Poznań: Wyd. Zysk i S-ka.
Wulff, D. (1999). Psychologia religii: klasyczna i współczesna, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna.
Wundt, W. (1900). Völkerpsychologie. Erster Band, zweiter Teil: Die Sprache, Paderborn: Salzwasser Verlag GmbH.
Zdybicka, Z. J. (1989-1990). Czy człowiek jest « homo religiosus »?, Roczniki Filozoficzne, t. XXXVII-XXXVIII, z. 1, s. 239-252.
Zimnica-Kuzioła, E. (2010). Nadzwyczajne i zwyczajne źródła przeświadczeń i zachowań religijnych ludzi wierzących, Poznańskie Studia Teologiczne, (24), s. 411-428.
Zimnica-Kuzioła, E. (2012). Główne stanowiska w psychologii religii – wprowadzenie, Kultura i wartości, nr 1, s. 57-70.
Zimnica-Kuzioła, E. (2013). Polski homo religiosus. Doświadczenie religijne w relacjach potocznych, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Żylicz, P. O. (1993a), Psychologia i religia, cz. I: analiza wybranych zależności, Studia Philosophiae Christianae, 29/1, s. 101-114.
Żylicz, P. O. (1993b), Psychologia i religia, cz. II w stronę chrześcijańskiej psychologii, Studia Philosophiae Christianae, 29/2, s. 204-206.