Słowa kluczowe
cmentarz żydowski
dziedzictwo Żydów w Polsce
Jak cytować
Abstrakt
Głównym celem artykułu jest prezentacja mechanizmów związanych z usuwaniem śladów materialnego dziedzictwa Żydów w powojennej Polsce na podstawie studium przypadku – likwidacji cmentarza żydowskiego w Chorzowie. Było to możliwe dzięki zachowanym dokumentom archiwalnym–teczce zatytułowanej Sprawy zlikwidowanego cmentarza żydowskiego (ul. Krzywa 18). Dotyczą okresu 1958-87 przechowywanej w Urzędzie Miasta w Chorzowie. Oprócz tego zostaną zaprezentowane mało znane fakty dotyczące historii cmentarza, jego urbanistyki i architektury oraz w dużej mierze niepublikowany materiał ikonograficzny. W analizie źródeł zastosowano tradycyjną metodę naukową badań historyczno-interpretacyjnych. Zgromadzono dokumenty, głównie archiwalne i fakty dotyczące obiektu, a następnie poddano je analizie i interpretacji. Przeanalizowano źródła ikonograficzne–plany, projekty i fotografie oraz skonfrontowano je z zachowanymi opisami i wynikami badań empirycznych. Dzięki zachowanym materiałom archiwalnym zrekonstruowano prawne i administracyjne mechanizmy usuwania śladów materialnego dziedzictwa Żydów w powojennej Polsce na podstawie studium przypadku – likwidacji cmentarza żydowskiego w Chorzowie. Przeanalizowano i przytoczono akty prawne i okólniki, które umożliwiły przewłaszczenie i likwidację nekropolii oraz sprzedaż nagrobków i kamienia nagrobnego. Na podstawie archiwalnych dokumentów, zachowanych planów i fotografii zrekonstruowano (na ile to było możliwe) obraz cmentarza i domu pogrzebowego przed zniszczeniem, a następnie pokazano historię jego dewastacji oraz zdjęcia wykonane tuż przed likwidacją. Cmentarz żydowski w Chorzowie powstał około 1864 r. przy ulicy Ziegeleistrasse (obecnie ul. Krzywa) w Königshütte (obecnie Chorzów). Pod koniec XIX w. przy głównym wejściu wzniesiono okazały dom przedpogrzebowy projektu Edmunda Trossina (proj. 1898). Około 1906 r. cmentarz powiększono w kierunku południowo-zachodnim według projektu Franza Jaunicha. Zajmował obszar 0,8 ha i według powojennych danych znajdowało się na nim 1700 grobów z 900 nagrobkami. W 1959 r. został zamknięty, a w okresie 1972-1973 zlikwidowany. Przez lata był systematyczie niszczony i dopiero w 2006 r. upamiętniono go przez ustawienie pomnika.
Bibliografia
Adnotacja w sprawie budynku przy ul. Krzywej (1963). [Odręczna adnotacja na odwrocie pisma dyrektora ZZM Leopolda Chwastka do WGKiM w Chorzowie z 9.04.1963 r. w sprawie przekazania budynku przy ul. Krzywej 18], (1963). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Bednarek, M. (2020). Sytuacja prawna cmentarzy żydowskich w Polsce 1944–2019. Kraków- Budapeszt-Syrakuzy: Wydawnictwo Austeria.
Beizer, M. (2025). American Jewish Joint Distribution Committee. Pobrane z: https://encyclopedia.yivo.org/article/1548.
Bielawski, K. (2019). „Nawet umarłym nie dali spokoju”. Destrukcja cmentarzy żydowskich na terenach obecnej Polski w latach 1933-1945. Zagłada Żydów. Studia i Materiały, 15, 528-554. https://doi.org/10.32927/ZZSiM.2020.15.22.
Bielawski, K. (2020). Zagłada cmentarzy żydowskich. Warszawa: Biblioteka Więzi.
Bielawski, K. (2024). The Destruction of Jewish Cemeteries in Poland. Boston: Academic Studies Press.
Blachetta-Madajczyk, P. (red.). 2000. „Lebn wil ich”– „Ja chcę żyć”. To co pozostało: cmentarze żydowskie w Polsce. Białystok: Orthdruk.
Cmentarz żydowski (1952). [Cmentarz żydowski Chorzów przedmiary], (1952). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Czerwińska-Walczak, A., Rymkiewicz, M. (2024). Raport na temat stanu cmentarzy żydowskich w Polsce. Badania, diagnoza, rekomentacje, Narodowy Instytut Dziedzictwa. Pobrane z: https://ksiegarnia.nid.pl/wp-content/uploads/2025/01/Raport-na-temat-stanu-cmentarzy-zydowskich.pdf.
Domański, K. (1993). O destrukcji cmentarzy żydowskich w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym. Ochrona Zabytków, 1, s. 74-80.
(Dz. U. z 1946 nr 13 poz 87). Dekret z dnia 8 stycznia 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich.
(Dz. U. z 1959 poz. 62). Ustawa z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych.
(Dz. U. z 1961 poz. 152). Rozporządzenie Ministra Gospodarki Komunalnej oraz Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 25 maja 1961 r. w sprawie urządzania cmentarzy, prowadzenia ksiąg cmentarnych oraz chowania zmarłych.
Informacja dotycząca cmentarza (1970). [Informacja dotycząca cmentarza żydowskiego przy ul. Krzywej w Chorzowie z 2.02.1970 r.], (1970). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Majewska, A. (2016). Dziedzictwo opuszczone na przykładzie cmentarzy żydowskich województwa śląskiego. Uwarunkowania i zagrożenia naturalne. W: M. Winograd (red.), Wspólne dziedzictwo kulturowe. Dialog kultury z naturą (ss. 250-270). Białystok: Uniwersytet w Białymstoku.
Niezabitowska E. D. (2014). Metody i techniki badawcze w architekturze. Gliwice: Wydawnictwo Politechniki Śląskiej.
Notatka służbowa (1963). [Notatka służbowa z 20.11.1963 r.], (1963). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Notatka w sprawie likwidacji cmentarza (1960). [Notatka służbowa z konferencji odbytej w biurze wiceprzewodniczącego Prezydium M.R.N. ob. Jerzego Skowronka w dniu 12 lipca 1960 r. w sprawie częściowej likwidacji cmentarza żydowskiego], (1960). Spis 158/10, sygn. UK/EKS. 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Odręczna notatka (1967). [Odręczna notatka z 21.10.1967 r.], (1967). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta Chorzów.
Odręczna notatka (1969). [Odręczna notatka z dnia 29.07.1969 r.], (1969). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Okólnik Ministerstwa Gospodarki Komunalnej (1956). [Okólnik nr 30 Ministerstwa Gospodarki Komunalnej z dnia 13.09.1956 r. w sprawie właściwej gospodarki na cmentarzach podległych resortowi gospodarki komunalnej]. Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Okólnik nr 11 (1964). [Okólnik nr 11 Ministra Gospodarki Komunalnej z dnia 3.08.1964 r.], (1964).
Okólnik Nr 44 (1948). [Okólnik Nr 44 Ministra Administracji Publicznej z dnia 29.05.1948 r. w sprawie płyt nagrobkowych z cmentarzy żydowskich], (1948).
Operat szacunkowy (1963). [Operat szacunkowy inż. Longina Ziembińskiego z 4.07.1963 r.], (1963). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Opis cmentarza (1972). [Opis cmentarza wyznania mojżeszowego z lipca 1972 r. podpisany przez Emila Drendę kierownika Oddziału Przedsiębiorstw i Urządzeń Komunalnych]. Spis 158/10, teczka Ekshumacja oraz inne sprawy dotyczące likwidowanego cmentarza żydowskiego (ul. Krzywa 18). Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta Chorzów.
Pastuszka, S. (2006). Cmentarz żydowski w Chorzowie (ul. Krzywa). Pobrane z: https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/c/420-chorzow/114-cmentarze/9503-cmentarz-zydowski-w-chorzowie-ul-krzywa.
Pismo okólne nr 24 Ministerstwa Gospodarki Komunalnej z 11.05.1960 r. Nr UZ-e-20/52/60 w sprawie przedkładania wniosków o zamykanie i likwidację cmentarzy (Dz. U. Min. Gosp. Kom. z 1960 poz. 50).
Pismo okólne nr 3 (1962). Pismo okólne nr 3 Ministerstwa Gospodarki Komunalnej z dnia 27.01.1962 r. w sprawie przedkładania wniosków o zamykaniu i likwidacji cmentarzy.
Pismo Prezydium Miejskiej Rady Narodowej (1971). [Pismo Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Chorzowie do Ministra Gospodarki Komunalnej w Warszawie z 11.02.1971 r.], (1971). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Pismo Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej (1963). [Pismo Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach do Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Chorzowie z 15.03.1963 r.], (1963). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Pismo wiceprezydenta miasta Chorzowa (1987). [Pismo Wacława Nowaka wiceprezydenta miasta Chorzowa do Wydziału do Spraw Wyznań Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach z 27.08.1987 r.], (1987). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Pismo Wojewódzkiego Zarządu (1958). [Pismo Wojewódzkiego Zarządu Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach do Miejskiego Zarządu Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Chorzowie z 28 lutego 1958 r.], (1958). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Pismo Wydziału Gospodarki Komunalnej (1964). [Pismo Wydziału Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Chorzowie do Zarządu Zieleni Miejskiej w Chorzowie z 23.05.1964 r. w sprawie odsprzedania kamienia nagrobkowego], (1964). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Pismo Wydziału Gospodarki Komunalnej (1965). [Pismo Franciszka Nowaka zastępcy kierownika Wydziału Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Chorzowie do Zarządu Zieleni Miejskiej z 31.05.1965 r.], (1965). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Pismo Wydziału Gospodarki Komunalnej (1966). [Pismo Franciszka Nowaka zastępcy kierownika Wydziału Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Chorzowie do Zarządu Zieleni Miejskiej z 10.06.1966 r.], (1966). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Pismo Wydziału Gospodarki Komunalnej (1967). [Pismo J. Polednia kierownika Wydziału Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Chorzowie do Zarządu Zieleni Miejskiej w Chorzowie z dnia 5.05.1967 r.], (1967). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Pismo Wydziału Gospodarki Komunalnej (1968). [Pismo Emila Drendy kierownika referatu Wydziału Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Chorzowie do Zarządu Gospodarki Terenami Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Chorzowie z 13.04.1968 r.], (1968). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Pismo Wydziału Gospodarki Komunalnej (1970). [Pismo Włodzimierza Kasperka zastępcy kierownika Wydziału Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Chorzowie do Wydziału Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach z 15.08.1970 r.], (1970). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Pismo Zarządu Zieleni Miejskiej (1963). [Pismo Edwarda Kucharskiego zastępcy kierownika Wydziału Zarządu Zieleni Miejskiej z 12.07.1963 r.], (1963). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Pismo Zarządu Zieleni Miejskiej (1965). [Pismo Zarządu Zieleni Miejskiej do Wydziału Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Chorzowie z dnia 25.08.1965 r.], (1965). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Pismo Zarządu Zieleni Miejskiej (1966). [Pismo dyrektora Zarządu Zieleni Miejskiej w Chorzowie do Wydziału Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Chorzowie z 11.07.1966 r.], (1966). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Podanie A. P. (1964). [Podanie A. P. do Prezydium Miejskiej Rady Narodowej z 22.06.1964 r. o zakup kamienia], (1964). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Podanie B. W. (1966). [Podanie B. W. do Wydziału Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Chorzowie z 14.04.1966 r.], (1966). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Podanie J. S. (1966). [Podanie J. S. do Wydziału Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej w Chorzowie z 18.04.1966 r.], (1966). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Protokół z narady (1971). [Protokół z przeprowadzonej narady w dniu 11 czerwca 1971 r. pokój nr 230 w sprawie likwidacji cmentarza żydowskiego w Chorzowie przy ulicy Krzywej], (1971). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Protokół z wizji cmentarza (1970). [Protokół z odbytej wizji lokalnej na terenie nieczynnego cmentarza wyznania mojżeszowego w Chorzowie przy ulicy Krzywej w dniu 20 kwietnia 1970 r.], (1970). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Protokół z wizji domu przedpogrzebowego (1962). [Protokół z wizji lokalnej przeprowadzonej w dniu 23.X.1962 r. w domu pogrzebowym obrządku mojżeszowego znajdującym się w Chorzowie przy ul. Krzywej 18], (1962). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Protokół z wizji lokalnej cmentarza (1969). [Protokół z wizji lokalnej przeprowadzonej w dniu 14 maja 1969 w sprawie komisyjnego określenia przydatności resztek z kamieni nagrobkowych na terenie cmentarza żydowskiego przy ul. Krzywej], (1969). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Skoczek, R. (2012). Cmentarz żydowski w Chorzowie. Okoliczności związne z jego likwidacją. W: B. Kalinowska-Wójcik, D. Keller (red.), Żydzi na Górnym Śląsku w XIX i XX wieku (ss. 395-405). Rybnik-Katowice: Muzeum w Rybniku, Instytut Historii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.
Sprawy zlikwidowanego cmentarza (1958-1987). [Sprawy zlikwidowanego cmentarza żydowskiego (ul. Krzywa 18). Dotyczą okresu 1958-87], (1958-1987). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Uchwała Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Chorzowie (1959). [Uchwała Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Chorzowie nr 13/59 z dnia 3 kwietnia 1959 r.], (1959). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Urban, K. (2006). Cmentarze żydowskie, synagogi i domy modlitwy w Polsce w latach 1944–1966 (wybór materiałów). Kraków: Nomos.
Waleriański, D. (1998). Cmentarze żydowskie w województwie katowickim: historia, stan zachowania, problemy ochrony. Ochrona Zabytków, 3 (202), 246-257.
Wyciąg z wytycznych (b.d.). [Wyciąg z wytycznych w sprawie przeprowadzenia prac porządkowych na nieczynnych cmentarzach pozostających w zarządzie resortu gospodarki komunalnej], (b.d.). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Wytyczne w sprawie przeprowadzenia prac porządkowych (b.d.). [Wytyczne w sprawie przeprowadzenia prac porządkowych na nieczynnych cmentarzach pozostających w zarządzie resortu gospodarki komunalnej], (b.d.). Spis 158/10, sygn. UK/EKS 1. Chorzów: Archiwum Urzędu Miasta.
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Prawa autorskie (c) 2025 Kwartalnik Naukowy Fides et Ratio