Słowa kluczowe
konflikty w małżeństwie
przebaczenie w bliskich relacjach interpersonalnych
Jak cytować
Abstrakt
Spośród czynników integrujących małżeństwo i wpływających na poczucie udanego związku, szczególną rolę odgrywają odniesienia małżonków względem siebie, ich komunikacja, w tym także zdolność rozwiązywania konfliktów i gotowość do przebaczania. Rozwiązywanie konfliktów i gotowość do przebaczania wydają się jednak być w dużej mierze warunkowane bliskością małżonków. Wśród różnorodnych ujęć i prac badawczych analizujących relacje małżeńskie nie występuje jasno określone i zdefiniowane pojęcie bliskości małżeńskiej. Często bliskość utożsamiana jest z więzią łączącą dane osoby. Nie są to jednak pojęcia tożsame. Rozróżnienie to jest szczególnie ważne w analizach dotyczących tzw. uzależnienia interpersonalnego, w którym silna więź nie musi być powiązana z bliskością. W analizach teoretycznych, jak i w badaniach uwzględnione zostały trzy aspekty bliskości – intelektualna, emocjonalna i działaniowa oraz dwa zasadnicze podejścia do rozwiązywania konfliktów – integrujące i dezintegrujące. Konflikty integrujące zazwyczaj kończą się przebaczeniem. Celem przeprowadzonych badań 140 małżonków, których wyniki przedstawiono w niniejszym artykule, było uzyskanie odpowiedzi na pytanie: czy istnieją zależności, a jeśli tak, to jakie pomiędzy bliskością intelektualną, emocjonalną i działaniową małżonków, a ich gotowością do rozwiązywania konfliktów i przebaczania. Badania przeprowadzone Skalą Bliskości autorstwa Marii Ryś, Skalą Konflikty w Małżeństwie i Rodzinie, także autorstwa Marii Ryś oraz Skalą Przebaczenia Małżeńskiego (MOFS) autorstwa F.G. Paleari, C. Regalia, F.D. Fincham, w polskiej adaptacji P. Brudka i S. Steuden potwierdziły zakładane zależności.Bibliografia
Augsburger, D. (1998). Sztuka przebaczania czyli o prawdziwym i pozornym przebaczeniu. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Vocatio.
Augsburger, D. (2005). Sztuka przebaczania, czyli o prawdziwym i pozornym przebaczeniu. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Vocatio.
Bassi, G., Zamburlin, R. (2003). Komunikacja w małżeństwie, Jak być razem? Bliskość, intymność, seksualność. Kraków: Wydawnictwo eSPe.
Beck, A.T. (1996). Miłość nie wystarczy Jak rozwiązywać nieporozumienia i konflikty małżeńskie. Poznań: Media Rodzina of Poznań.
Bee, H. (2008). Psychologia rozwoju człowieka, Wydawnictwo Zysk i S – ka, GWP.
Beisert, M., Liberska, H., Matuszewska, M. (2001). Od konfliktu do rozwodu, (w:) Małżeństwo: męskość, kobiecość, miłość, konflikt, H. Liberska, M. Matuszewska (red.), 171-188. Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora.
Beisert, M. (red.). (2006). Seksualność w cyklu życia człowieka. Warszawa PWN.
Berry, J.W., Worthington, E.L.J. (2001). Forgiveness, relationship quality, stress while imagining relationship events, and physical and mental health. Journal of Counseling Psychology, 48, 447–455.
Block, J.D. (2006). Intymność w związku bliskość, czułość, akceptacja, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Braun-Gałkowska, M. (1985). Miłość aktywna - psychologiczne uwarunkowania powodzenia w małżeństwie. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX.
Braun-Gałkowska, M. (1992). Psychologiczna analiza systemów rodzinnych osób zadowolonych i niezadowolonych z małżeństwa. Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
Braun-Gałkowska, M. (2007). Poznawanie systemu rodzinnego. Lublin: Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
Braun-Gałkowska, M. (2008). Psychologia domowa. Lublin: Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
Brown, R.P. (2003). Measuring individual differences in the tendency to forgive: Construct validity and links with depression. Personality and Social Psychology Bulletin, 29, s. 759-771.
Brudek P., Steuden, S. (2015). Polska adaptacja Skali Przebaczenia Małżeńskiego (MOFS) G. F. Paleari, F. D. Finchama, C. Regalii. Family Forum, 5, 161-179.
Budzyna-Dawidowski, P. (1994). Komunikacja w rodzinie. w: B. de Barbaro (red.). Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny. 56–68. Kraków: Collegium Medicum UJ.
Celmer, Z. (1989). Małżeństwo. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich.
Chmielewska, M. (2015). Funkcjonowanie społeczne osoby uzależnionej interpersonalnie w otaczającym ją świecie. Kwartalnik Naukowy Fides et Ratio, 3(23), 79-87.
Chrząstowski, Sz. (2010). Między nadmierną bliskością, a odrzuceniem - rodziny osób z rozpoznaniem zaburzeń osobowości lub schizofrenii, (w:) Bliskość w rodzinie, więzi w dzieciństwie a zaburzenia w dorosłości, B. Tryjarska (red.), 123-143. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR.
De Barbaro, B. (1999). Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
De Barbaro, M. (2018). Bliskość co i jak robić co i jak mówić, żeby naprawdę być razem, Kielce: Wydawnictwo Charaktery.
Dwyer, D. (2005). Bliskie relacje interpersonalne, Gdańsk: GWP.
Enright, R.D., Santos, M.J., Al Mabuk, R. (1989). The adolescent as forgiver. Journal of Adolescence, 12(1), s. 95-110.
Enright, R.D., & The Human Development Study Group (1991), The Moral Development of Forgiveness, (w:) Handbook of moral behavior and development, W. Kurtines, J. Gerwitz (red.), s. 123-152, New York: Erlbaum.
Enright, R.D., & The Human Development Study Group (1994). Piaget on the moral development of forgiveness: Identity or reciprocity? Human Development, 37, 63–80.
Enright, R., Santos, M., Al Mabuk, R. (1989). The adolescent as forgiver. Journal of Adolescence, 12 (1), 95-110.
Enright, R.D., Freedman S., Rique J. (1998). The psychology of interpersonal forgiveness, (w:) Exploring forgiveness, R.D. Enright, J. North (red.), 46-62, Madison: University of Wisconsin Press.
Ferguson, M.J., Bargh, J.A. (2004). How social perception automatically influences behavior. Trends in Cognitive Science, 8, s. 33-39.
Fincham, F.D, Beach S.R, Davila J. (2004). Forgiveness and conflict resolution in marriage. Journal of Family Psychology, 18, s. 72–81.
Fitzpatrick, M.A., Ritchie, L.D. (1993). Communication Theory and the Family, in Sourcebook of Family Theories and Methods: A Contextual Approach, P.E. Boss, W.J. Doherty, R. LaRossa, W.R. Schumm, S.K. Steinmetz (red.), s. 565-589, New York and London: Plenum Press.
Fincham, F.D., Beach S.R.H. (2002). Forgiveness in marriage: Implications for psychological aggression and constructive communication. Personal Relationships, 9, 239–251.
Fincham, F.D. (2000). The kiss of the porcupines: From attributing responsibility to forgiving, Personal Relations, 7, 1-23.
Fischaleck, F. (1990). Uczciwa kłótnia małżeńska. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax.
Forward, S. Toksyczni rodzice. Wyd. 2. Warszawa 1993.
Fox, A., Thomas, T. (2008). Impact of religious affiliation and religiosity on forgiveness. Australian Psychologist, 43, 175-185.
Freedman, S.R. (1998). Forgiveness and reconciliation: The importance of understanding how they differ. Counseling and Values, 42, 200–216.
Freeman, D.R. (1991). Kryzys małżeński i psychoterapia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Fromm, E. (1966). Szkice z psychologii religii. Warszawa: Wydawnictwo Książka i Wiedza.
Giddens, A. (2006). Przemiany intymności. Warszawa : Wydawnictwo Naukowe PWN.
Giulianini, A. (2008). O przebaczaniu, czyli jak uleczyć duszę. Kraków: Wydawnictwo Franciszkanów Bratni Zew.
Godorowski, K. (1987). Konflikty małżeńskie: źródła i przyczyny, możliwości zapobiegania i rozwiązywania, (w:) Wychowanie, przysposobienie do życia w rodzinie, M. Kozakiewicz, Z. Lew- Starowicz (red.), s. 199-211. Warszawa: PZWL.
Goleman, D. (2007). Inteligencja społeczna. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis.
Gordon, K.C., Baucom, D.H. (1998). Understanding betrayals in marriage: A synthesized model of forgiveness. Family Process, 37, 425-450.
Gordon, K.C., Baucom D.H. (2003). Forgiveness and Marriage: Preliminary support for a measure based on a model of recovery from marital betrayal. American Journal of Family Therapy, 31, 179-199.
Gottman, J.M., Silver, N. (2014). Siedem zasad udanego małżeństwa. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Gray, J. (1996). Mars i Wenus zawsze razem, czyli jak utrzymać stały związek z partnerem. Warszawa: Wydawnictwo PRIMA.
Gray, J. (2008). Mężczyźni są z Marsa, kobiety z Wenus. Warszawa: Dom Wydawniczy Rebis.
Greszta, E. (2000). Więź emocjonalna i sposoby jej badania. Psychologia Wychowawcza, 1, 57-66.
Gruszecka, E. (1999). Wzorce przeżywania poczucia krzywdy a sprawca krzywdy i wybaczenie. Czasopismo Psychologiczne, 4, 355–36.
Gruszecka, E. (2003). Strategie radzenia sobie z krzywdą: rodzaje, uwarunkowania, efektywność [w:] B. Wojciszke, M. Plopa (red.), Osobowość a procesy psychiczne i Zachowanie, 227–259. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls.
Gruszecka, E. (2006). Człowiek w obliczu krzywdy: zachowania ofiar, sprawców i obserwatorów [w:] E. Martynowicz (red.), Od poczucia podmiotowości do bycia ofiarą, 55–84. Kraków: Impuls.
Gruszecka, E., Piotrowski J. (2010). Interpersonalne konsekwencje wybaczenia. Kiedy wybaczenie nie jest mile widziane? Psychologia Społeczna, 5, 316-329.
Gruszecka, E., Piotrowski J. (2010). Interpersonalne konsekwencje wybaczenia: Kiedy wybaczenie nie jest mile widziane? Psychologia Społeczna, 4, 316–329.
Gruszecka, E., Trzebiński J. (2012). Siła nadziei podstawowej, poziom samooceny i typ więzi między ludźmi a odczuwanie i wybaczanie krzywd – badanie autobiograficzne. Przegląd Psychologiczny, 55, 215–232.
Gruszecka, E. (1996a). Czynniki ułatwiające i hamujące wybaczanie krzywd osobistych. Przegląd Psychologiczny, 39, 1-2, 93-114.
Gruszecka, E. (1996b). Trudności w wybaczaniu krzywd osobistych. Nowiny Psychologiczne, 1, 1-54.
Halpern, H.M. (2009). Uzależnienie od partnera. Jak skutecznie się wyzwolić z sideł toksycznej miłości? Gliwice: Wydawnictwo Helion.
Hargrave, T.D., Sells J.N. (1997). The development of a forgiveness scale. Journal of Marital and Family Therapy, 23, 41-62.
Harwas-Napierała, B. (2006). Komunikacja interpresonalna w rodzinie. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Hebl J.H., Enright, R. D. (1993). Forgiveness as a psychotherapeutic goal with elderly females. Psychotherapy, 30, 658–667.
Heszen-Niejodek, I. (1991). Radzenie sobie z konfrontacja stresową (wybrane zagadnienia). Nowiny Psychologiczne, 72-73, 13-26.
Hogan F. (1994). Przebaczenie - chwalebne oblicze miłości. Kraków: Wydawnictwo M.
Holstein-Beck, M. (1983). Konflikty. Warszawa: Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych.
Hook J.N., Worthington E.L., Utsey S.O. (2009). Collectivism, Forgiveness, and Social Harmony. The Counseling Psychologist, 37(6), 821-847.
Howell P., Jones R. (2004). Małżeństwo na medal, jak stworzyć wymarzony związek. Warszawa: Wydawnictwo Jacek Santorski & Co.
Jankowska, M. (2016). Komunikacja pomiędzy małżonkami a ocena jakości związku małżeńskiego. Kwartalnik Naukowy Fides et Ratio, 4(28), 119-139
Jankowska, M. (2017). Różnice psychiczne między kobietami i mężczyznami, http://www.stowarzyszeniefidesetratio.pl/rozwazania2016-2017.html
dostęp 15.05.2019.
Jastrzębska J. (2016). Przebaczenie i pojednanie w terapii. Kwartalnik Naukowy Fides et Ratio, 26, 128- 138.
Jaworski, R. (2016). Przebaczenie w psychoterapii. Paedagogia Christiana, 2/38, 141- 159.
Kaleta, K., Mróz, J. (2017). Przebaczenie i poczucie winy, (w:) Praktyczna psychologia dla teologów, M. Guzewicz, J. Czerkawski (red.), tom II, 101-121, Kielce: Wydawnictwo Jedność.
Kaleta, K., Mróz, J. (2018a). Przegląd kwestionariuszy do oceny przebaczenia dyspozycyjnego. Polskie Forum Psychologiczne, 23, 4, 657–671.
Kaleta, K., Mróz, J. (2018b). Psychologiczne ujęcie przebaczenia, (w:) Oblicza przebaczenia, M. Guzewicz, P. Wiejak, M. Pleskaczyńska, A. Falewicz (red.), s. 59-78, Kielce: Jedność.
Kaleta, K., Mróz, J., Guzewicz M. (2016). Polska adaptacja Skali Przebaczenia – Heartland Forgiveness Scale, Przegląd Psychologiczny, 59, 4, 387-402.
Kamat, V.I., Jones, W.H., Lawler-Row, K. (2006). Assessing forgiveness as a dimension of personality. Individual Differences Research, 4, s. 322-330.
Kaźmierczak, M. (2008). Oblicza empatii w relacjach małżeńskich, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.
Kazimierczak, M., Plopa, M. (2012). Komunikacja w bliskich związkach. Warszawa: Wizja Press&IT.
Kaźmierczak, M., Rostowska T., (2010). Percepcja relacji małżeńskich i poziom empatii partnerów a jakość życia, (w:) T. Rostowska, A. Peplińska (red.), Psychospołeczne aspekty życia rodzinnego. Warszawa: Difin.
Kołbik, I. (1994). Wywiad rodzinny z użyciem genogramu. W: B. de Barbaro (red.). Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny, (S. 97-109). Kraków: Collegium Medicum UJ.
Kroplewski, Z. (2010). Przyczyny i konsekwencje poczucia krzywdy w aspekcie formacji do kapłaństwa, (w): J. Augustyn (red.), Krzywda i przebaczenie, s. 85-102, Kraków: Wydawnictwo: M.
Król A. (2012). Przebaczenie, (w:) Encyklopedia Katolicka, (red.) E. Gigilewicz, t. 16, 605-606. Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II.
Kuncewicz D. (2010). Rozwiązywanie problemów z partnerem a wzory relacji z rodzicami, (w:) Psychospołeczne aspekty życia rodzinnego, T. Rostowska, A. Peplińska (red.), s. 125-139. Warszawa: Difin.
Larsen E. (2000). Od gniewu do przebaczenia, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Latawiec A. (2003). Próba usprawiedliwienia krzywdy, (w:) Krzywda: zagadnienia teoretyczne i problemy praktyki, (red.) W. Tulibacki, s. 47-62, Olsztyn: Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego.
Lewicka, M. (2001). Psychologiczne mechanizmy zachowań roszczeniowych, (w): D. Doliński, B. Weigl (red.), Od myśli i uczuć do decyzji i działań, s. 111-125, Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN.
Lewicka, M. (2002). Daj czy wypracuj? Sześcienny model aktywności, (w): M. Lewicka, J. Grzelak (red.), Jednostka i społeczeństwo. Podejście psychologiczne, s. 83-102, Gdańsk: GWP.
Lawson, M. (1993). Wobec konfliktu. Kraków: Wydawnictwo M.
Lerner, H.G. (1995). Intymność Kobiety. Warszawa: Jacek Santorski & CO Agencja Wydawnicza.
Lipiec J. (2003). Fenomenologia krzywdy (w:) Krzywda: zagadnienia teoretyczne i problemy praktyki, (red.) W. Tulibacki, s. 21-36, Olsztyn: Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego.
Matuszewski K. (2018). Przebaczanie – perspektywa psychoterapeutyczna i duchowa, (w:) Oblicza przebaczenia, M. Guzewicz, P. Wiejak, M. Pleskaczyńska, A. Falewicz (red.), s. 39-58, Kielce: Jedność.
McCullogh M.E., Pargament K.I., ThoresenC.E. (2000). Forgiveness: Theory, research, and practice, New York: The Guilford Press.
McCullough M. E., Bono G., Root L. M. (2005). Religion and Forgiveness, (w:) Handbook of the psychology of religion and spirituality, R. F. Paloutzian, C. L. Park (red.), s. 394-411, New York: The Guilford Press.
McCullough M.E., Hoyt W.T., Rachal K.C. (2000). What we know (and need to know) about assessing forgiveness constructs, (w:) Forgiveness: Theory, research, and practice, M.E. McCullough, K.I. Pargament, C.E. Thoresen (red.), s. 65–88, New York: The Guilford Press.
McCullough M.E., Rachal K.C., Sandage S.J., Worthington E.L., Brown S.W., Hight T.L. (1998). Interpersonal forgiving in close relationships: II Theoretical elaboration and measurement. Journal of Personality and Social Psychology, 75, 1586-1603.
McCullough M.E., Worthington E.L., (1999). Religion and the forgiving personality. Journal of Personality, 67, 1141-1164.
McCullough M.E., Worthington E.L., Rachal, K.C. (1997). Interpersonal forgiving in close relationships. Journal of Personal and Social Psychology, 73(2), 321-336.
McCullough, M. E. (2001). Forgiveness: Who does it and how do they do it? Current Directions in Psychological Science, 10, 194–197.
McDowell J., Lewis P. (1992). Dawać, brać, kochać. Kraków: Wydawnictwo M.
McDowell J. (1994). Tajemnica miłości. Lublin: wydawnictwo Pojednanie.
Melibruda, J. (2002). Psychologiczna problematyka uzależnień od alkoholu i narkotyków. W: Strelau, J. (red.) Psychologia. T. III. Gdańsk: GWP.
Mellibruda, J. (1993). Nieprzebaczona krzywda. Warszawa: Instytut Psychologii Zdrowia i Trzeźwości.
Mellibruda, J. (1997). Pułapka nie przebaczonej krzywdy w aspekcie psychologicznym, (w:) Krzywda i przebaczenie, T. Huk, A. Foltańska (red.), s. 9-38. Kraków: Wydawnictwo „M”.
Mellibruda, J. (1999). Pułapka nie wybaczonej krzywdy. Warszawa: Instytut Psychologii Zdrowia.
Mellibruda, J. (2015). Rany i blizny psychiczne, o radzeniu sobie z bolesnymi śladami traum i skrzywdzenia. Warszawa: Wydawnictwo Zielone Drzewo.
Mellibruda, J., Sobolewska–Mellibruda, Z. (2006). Integracyjna psychoterapia uzależnień. Warszawa: Instytut Psychologii Zdrowia.
Mellody P., Freundlich L.S., (2010). Droga do bliskości. Prawda, szacunek i trwała miłość w związku. Warszawa: Wydawnictwo Czarna Owca.
Mellody, P. (1992). Toksyczna miłość i jak się z niej wyzwolić. Warszawa: J. Santorski & Co Agencja Wydawnicza.
Mellody, P. (1993). Toksyczne związki. Anatomia i terapia współuzależnienia. Warszawa: Jacek Santorski & Co Agencja Wydawnicza.
Mellody, P. (2013). Toksyczne związki. Anatomia i terapia współuzależnienia. Warszawa: Wydawnictwo Czarna Owca.
Mierzwiński B. (1996). Mężczyzna, mąż, ojciec. Otwock: Wydawnictwo Posłaniec.
Moir A., Jessel D. (1995). Płeć mózgu, Wyd. 2. Warszawa: PIW.
Monbourquette, J. (2001). Jak przebaczać? Droga poprzez dwanaście etapów. Kraków: Wydawnictwo M.
Mróz J. (2016). Relacje rodzinne a przebaczenie w rodzinie pochodzenia i związkach tworzonych we wczesnej dorosłości. Kwartalnik Naukowy Fides et Ratio, 26, 67- 78.
Mullet E., Girard M., Bakhshi P. (2004). Conceptualizations of forgiveness. European Psychologist, 9, 78-86.
Musiał D., Stadolnik V., Tęsiorowska A., Tomaka K., Zając K. (2016). Rozumienie przebaczenia w dorosłości. Perspektywa narracyjno-rozwojowa. Kwartalnik Naukowy Fides et Ratio, 26, 79- 103.
Namysłowska I. (1997). Terapia rodzin. Warszawa: Springer PWN.
Napier, A.Y., (2008). Małżeństwo: krucha więź, w poszukiwaniu partnerstwa i trwałości. Kraków: Wydawnictwo Znak.
Ostasz L. (2003). Piramida wartości, a krzywda ludzka, (w:) Krzywda: zagadnienia teoretyczne i problemy praktyki, (red.) W. Tulibacki, s. 37-46, Olsztyn: Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego.
Paleari F.G., Regalia C., Fincham F.D. (2003). Adolescents’ willingness to forgive their parents: An empirical model. Parenting. Science and Practice, 3(2), 155-174.
Paleari F.G., Regalia C., Fincham F.D. (2005). Marital quality, forgiveness, empathy, and rumination: A longitudinal analysis. Personality and Social Psychology Bulletin, 31, 368–378.
Paleari F.G., Regalia C., Fincham F.D. (2009). Measuring offence-specific forgiveness in marriage: the Marital Offence-Specific Forgiveness Scale (MOFS). Psychological Assessment, 2, 194–209.
Passmore N.L., Rea V.C., Fogarty B. T., Zelakiewicz P.M.L. (2009). Parental bonding and religiosity as predictors of dispositional forgiveness. W: 44th Australian Psychological Society Annual Conference, 30 Sept - 4 Oct 2009, Darwin, Australia. Pobrane z: USQ ePrints http://eprints.usq.edu.au
Pingleton, J. P. (1989). The role and function of forgiveness in the psychotherapeutic process. Journal of Psychology and Theology, 17, 27–35.
Plopa, M. (2003). Rozwój i znaczenie bliskich więzi w życiu człowieka. W: Wojcieszke, B., Plopa, M. (praca zbiorowa). Osobowość a procesy psychiczne i zachowanie. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.
Plopa, M. (2005). Psychologia rodziny. Teoria i badania. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.
Poręba, P. (1981)., Współżycie pokoleń na bazie rodzinnej. Olsztyn: Warmińskie Wydawnictwo Diecezjalne.
Powell, J. (1993). Dlaczego boję się kochać. Wydawnictwo WKM.
Powell, J. (1993a). Pełnia człowieczeństwa, pełnia życia. Warszawa: Wydawnictwo WKM.
Rauch, G. (1994). Rozwiązywanie konfliktów. Kraków: Wydawnictwo WAM.
Real T. (2007). Jak mam do Ciebie dotrzeć? Dlaczego małżeńskie doświadczenia mężczyzn i kobiet są tak odmienne. Warszawa: Jacek Santorski & Co Agencja Wydawnicza.
Roberts, R.C. (1995). Forgivingness. American Philosophical Quarterly, 32, 289–306.
Rostowska, T. (2001). Konflikt międzypokoleniowy w rodzinie - analiza psychologiczna, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Rostowski, J. (1987). Zarys psychologii małżeństwa. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
M. Ryś (1994a). Jakość i trwałość małżeństwa. Propozycja skali. Problemy Rodziny, 4, 19-24.
Ryś, M. (1994b). Konflikty w rodzinie niszczą czy budują?. Warszawa: Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej Ministerstwa Edukacji Narodowej.
Ryś, M. (1995). Wpływ dzieciństwa na dynamikę bliskości małżeńskiej. Studia z Psychologii, 5, 106-111.
Ryś, M. (1998). Konflikty w rodzinie, niszczą czy budują? Wyd. II. Warszawa: Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej Ministerstwa Edukacji Narodowej.
Ryś, M. (1999). Psychologia małżeństwa w zarysie. Warszawa: Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej.
Ryś M. (2001). Systemy rodzinne. Metody badań struktury rodziny pochodzenia i rodziny własnej. Warszawa: Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej.
Ryś, M. (2004). Jakość związku małżeńskiego a poziom bliskości małżonków i sposoby rozwiązywania przez nich konfliktów. Studia Psychologia, 5, 57- 68.
Ryś, M. (2009). Relacje w małżeństwie. w: F. Adamski (red.). Miłość Małżeństwo Rodzina (s. 177-188). Kraków: Petrus.
Ryś, M. (2014). Rodzina z problemem alkoholowym. Metody badań relacji interpersonalnych w dysfunkcyjnych systemach rodzinnych. Warszawa: Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej.
Ryś, M. (2016). Miłość jako podstawa wspólnoty małżeńskiej. Ujęcie psychologiczne. Kwartalnik Naukowy Fides et Ratio, Wydanie Specjalne, 3(27), 57-74.
Ryś, M. (2018). Znaczenie rodziny i jej rola w budowaniu cywilizacji miłości. (W:) Główne potrzeby polskiej rodziny, G. Ożarek, M. Guzewicz (red.) Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej, s. 65-85, 388/2018.
Subkoviak, M.J., Enright, R.D., Wu, C., Gassin, E.A., Freedman, S., Olson, L.M., Sarinopoulos, I. (1995). Measuring interpersonal forgiveness in late adolescence and Middle adulthood. Journal of Adolescence, 18, s. 641-655.
Sujak, E. (1991). Małżeństwo pielęgnowane Katowice: Księgarnia św. Jacka.
Sujak, E. (2007). Kontakt psychiczny w małżeństwie i rodzinie. Kraków: Wydawnictwo Rubikon.
Sujak, E. (1982). Wykorzystanie sytuacji konfliktowych w wychowaniu rodzinnym. W: Wychowanie w rodzinie chrześcijańskiej. F. Adamski (red.), s. 530-542. Kraków: PETRUS.
Szopińska K., Szopiński J. (1980). Satysfakcja z małżeństwa, Novum, 6, 88-105.
Szopiński J. (1973). Rozwój kontaktu osobowego we współczesnym małżeństwie. Zdrowie Psychiczne, 4, 28-39.
Szpakowski B. (2016). Bliskość która leczy. Kraków: wydawnictwo SALWATOR.
Thompson, L.Y., Snyder, C.R., Hoffman, L., Michael, S.T., Rasmussen, H.N., Billings, L.S., Heinze, L., Neufeld, J.E., Shorey, H.S., Roberts, J.C., Roberts, D.E. (2005). Dispositional forgiveness of self, others, and situations, Journal of Personality, 73(2), 313–359.
Tokarski S. (2008). Od przebaczenia do pojednania - psychologiczne uwarunkowania pojednania z Bogiem i ludźmi. http://www.psychologia.net.pl/artykul.php?level=327, [dostęp 03.04.2019].
Tsang J., McCullough M., Fincham F. D. (2006). Forgiveness and the psychological dimension of reconciliation: A longitudinal analysis. Journal of Social and Clinical Psychology, 25(4), 404–428.
Tsang J., McCullough M.E., Hoyt W.T. (2005). Psychometric and rationalization accounts for the religion-forgiveness discrepancy. Journal of Social Issues, 61(4), 785-805.
Wade N.G., Worthington J.R. (1999). The psychology of unforgiveness and forgiveness and implications for clinical practice. Journal of Social and Clinical Psychology, 18, 385-418.
Webb, J.R. (2003). Spiritual factors and adjustment in medical rehabilitation: Understanding forgiveness as a means of coping. Journal of Applied Rehabilitation Counseling, 34(3), s. 16-24.
Witczak, J., (1985). Małżeńskie scenariusze. Warszawa: Wydawnictwo Związkowe.
Wojciszke B. (2009). Psychologia miłości - intymność, namiętność, zobowiązanie. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Wojciszke B. (1993). Psychologia miłości. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Wojciszke, B., Grzelak, J. (1995). Poczucie krzywdy Polaków: wzorce przeżywania, determinanty i konsekwencje. W: A. Biela, J. Brzeziński, T. Marek (red.), Społeczne, eksperymentalne i metodologiczne konteksty procesów poznawczych człowieka (s. 31–57). Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora.
Wojciszke, B. (2006). Psychologia miłości: intymność, namiętność, zaangażowanie, Gdańsk: GWP.
Worthington E.L., Scherer M. (2004). Forgiveness as an emotion-focused coping strategy that can reduce health risks and promote health resilience: Theory, review, and hypotheses. Psychology and Health, 19, 385-405.
Wójcik, E. (1994). Jak sprawić, by dojrzewała w nas miłość. Płock: Płockie Wydawnictwo Diecezjalne.
Wright H.N. (1992). Konflikty? Jak zrozumieć współmałżonka nie zgadzając się z nim. Warszawa: Vocatio.
Wright H.N. (1995). Sztuka porozumiewania się. Warszawa: Vocatio.
Wygonna A. (2017). Przebaczenie droga do uzdrowienia. Lublin: Norbertinum.
Zarzycka B. (2016). Psychologiczne koncepcje przebaczenia w relacjach międzyludzkich, Pedagogia Christiana, 1/37, 163-181.
Zitek, E.M., Jordan, A.H., Monin, B., Leach, F.R. (2010). Victim entitlement to behave selfishly. Journal of Personality and Social Psychology, 98, s. 245-255.